Μεσογειακή φώκια Monachus monachus: χρειάζεται την προστασία μας. Πώς να της συμπεριφερθείτε εάν τη δείτε

Οι φώκιες δεν ήταν πάντα δεινοί κολυμβητές, αλλά ζούσαν στη στεριά, είχαν τέσσερα πόδια και ήταν σαρκοφάγα. Μάλιστα, είχαν συγγένεια με τις αρκούδες!

Η μεσογειακή φώκια Monachus monachus ζει και τεκνοποιεί στη χώρα μας.

Ένα συμπαθέστατο μεγαλόσωμο θηλαστικό -το βάρος του αγγίζει τα 300 κιλά- με όμορφο «μουτράκι» και με μεγάλα μάτια. Υδροδυναμικό με κοντό και λείο τρίχωμα, και με άκρα σαν πτερύγια ψαριών. Που το «περπάτημά» του στην ακτή μας κάνει να χαμογελάμε.

Ένα είδος, που απειλείται με εξαφάνιση.

«Η μεσογειακή φώκια Monachus monachus αποτελεί είδος της οικογένειας των Φωκιδών.

Ο φυσιοδίφης Johann Hermann ονομάτισε το είδος Phoca monachus, λόγω της ομοιότητάς του με έναν ρασοφόρο καθολικό μοναχό, κι όχι λόγω της μοναχικής του φύσης, όπως συχνά εικάζεται μέχρι και σήμερα.

Η μεσογειακή φώκια είναι το μόνο είδος φώκιας που απαντάται στη Μεσόγειο θάλασσα.

Με συνολική αφθονία που εκτιμάται ότι αριθμεί σήμερα σε λιγότερα από 800 άτομα, η μεσογειακή φώκια θεωρείται ως το πλέον απειλούμενο είδος φώκιας, και ένα από τα πλέον απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο.

Το είδος της μεσογειακής φώκιας κατανέμεται, πλέον, σε τρεις απομονωμένους υπο-πληθυσμούς: έναν στη βορειοανατολική Μεσόγειο, όπου υπολογίζεται πως ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας, έναν στις ακτές του Cabo Blanco (Μαυριτανία) στις βορειοδυτικές ακτές της Αφρικής, και έναν, μικρό, στο Αρχιπέλαγος της Μαδέρας», επισημαίνει η ΜΟm/ Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της μεσογειακής φώκιας, μη Κυβερνητική, περιβαλλοντική οργάνωση.

Σύμφωνα με τη ΜΟm «στην Ελλάδα ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός παγκοσμίως της μεσογειακής φώκιας, και υπολογίζεται σε 350-400 άτομα.

Το είδος είναι ακόμα ευρύτατα κατανεμημένο, σχεδόν σε όλες τις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές της Ελλάδας, δείχνοντας προτίμηση σε απομονωμένες, βραχώδεις και δυσπρόσιτες νησίδες ή ακτές.

Οι μεγαλύτεροι, και καλύτερα μελετημένοι, τοπικοί πληθυσμοί φώκιας στην Ελλάδα είναι αυτοί της ευρύτερης περιοχής του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου και Βορείων Σποράδων, αλλά και του νησιωτικού συμπλέγματος Κιμώλου – Πολυαίγου στις νοτιοδυτικές Κυκλάδες.

Τα τελευταία χρόνια, ένας πάρα πολύ σημαντικός πληθυσμός μεσογειακής φώκιας έχει ανακαλυφθεί στο νησί της Γυάρου στις Κυκλάδες.

Η μελέτη της κατανομής της μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα έχει γίνει από τη MOm/ Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής φώκιας μέσω της χαρτογράφησης των εμφανίσεων – παρατηρήσεων φωκών του Εθνικού Δικτύου Διάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών (RINT) και μέσω των ερευνητικών δράσεων παρακολούθησης τοπικών πληθυσμών φώκιας».

Βιολογία

Όπως μας ενημερώνει η ΜΟm, «τα άτομα που ανήκουν στην οικογένεια των φωκιδών, όπως η μεσογειακή φώκια, δεν έχουν εξωτερικά αυτιά, ενώ τα δύο πίσω τους πτερύγια εκτείνονται στην προέκταση του σώματός τους, κάνοντάς τις πιο δυσκίνητες στη στεριά, όπου κινούνται έρποντας.

Οι πρώτες φώκιες εμφανίστηκαν περίπου πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια και, πριν εξελιχθούν σε ζώα της θάλασσας, ζούσαν στη ξηρά, ήταν τετράποδα και σαρκοφάγα.

Για τον λόγο αυτό, οι φώκιες συγγενεύουν με ορισμένα χερσαία σαρκοφάγα, όπως οι αρκούδες.

Σήμερα, οι φώκιες ανήκουν στην ταξινομική κλάση των πτερυγιόποδων (Pinnipedia), και όπως δηλώνει και το όνομά τους, έχουν στη θέση των άκρων τους πτερύγια, τα οποία είναι κατάλληλα διαμορφωμένα για τις ανάγκες της υδρόβιας ζωής τους.

Η κίνησή τους στη στεριά είναι, παραδόξως, πολύ πιο γρήγορη απ’ ό,τι φανταζόμαστε, αλλά το νερό είναι ξεκάθαρα το φυσικό τους περιβάλλον, όπου το υδροδυναμικό σχήμα τους προσφέρει πολύ καλύτερη ικανότητα να ελιχθούν και να αναπτύξουν ταχύτητα.

Συγκεκριμένα, οι μεσογειακές φώκιες στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί να διανύουν μεγάλες αποστάσεις και να καταδύονται μέχρι τα 200 μέτρα βάθος».

Μορφολογία

Υπάρχουν διάφορα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τα οποία μας «μαρτυρούν» την ηλικία αλλά και το φύλο της μεσογειακής φώκιας.

«Ο προσδιορισμός της ηλικίας βασίζεται στις εξωτερικές, μορφολογικές διαφορές και τις διαφορές στο μέγεθος των ξεχωριστών ηλικιακών κατηγοριών.

Τα νεογνά χαρακτηρίζονται από μαύρο τρίχωμα και μια χαρακτηριστική λευκή κηλίδα στην κοιλιακή χώρα.

Μετά την πρώτη τριχόπτωση, που ολοκληρώνεται περίπου στους τρεις μήνες, και τον απογαλακτισμό τους στους τέσσερις μήνες, τα ανεξάρτητα, πλέον, νεαρά εμφανίζουν το χαρακτηριστικό γκρίζο τρίχωμα της μεσογειακής φώκιας.

Σε αυτό το στάδιο τα αρσενικά και τα θηλυκά δεν ξεχωρίζουν στην όψη.

Κατά την επίτευξη σεξουαλικής ωριμότητας, στα τέσσερα με πέντε χρόνια, οι αρσενικές μεσογειακές φώκιες διακρίνονται από το μαύρο τρίχωμά τους, τη λευκή κηλίδα στην κοιλιακή χώρα (η κηλίδα διαφέρει σε σχήμα και μέγεθος σε κάθε ζώο και επιτρέπει την αναγνώριση – ταυτοποίηση ατόμων), και τις πολυάριθμες ουλές στο λαιμό και τα οπίσθια πτερύγια.

Οι ενήλικες θηλυκές μεσογειακές φώκιες φέρουν ομοιόμορφο γκρι/καφέ τρίχωμα, το οποίο είναι πάντα πιο ανοιχτόχρωμο στην κοιλιακή χώρα.

Επίσης, με το ζευγάρωμα αποκτούν σταδιακά ουλές στη ράχη τους, από τις οποίες και ταυτοποιούνται.

Το μέγιστο μέγεθος που μπορεί να φτάσουν είναι περί τα 2,8 μέτρα, ενώ το βάρος τους υπολογίζεται στα 240 με 300 κιλά», εξηγεί η ΜΟm.

Οι «κοινωνικές» συναναστροφές της μεσογειακής φώκιας

Οι μεσογειακές φώκιες δεν απομονώνονται από το είδος τους. «Σε αντίθεση με την άποψη ότι οι φώκιες αποτελούν μοναχικά ζώα, αποτελέσματα ερευνών δείχνουν μια έντονη κοινωνική ζωή, με πολυάριθμες αλληλεπιδράσεις.

Συγκεκριμένα, τα ενήλικα αρσενικά μεταξύ τους εμφανίζουν χωρική συμπεριφορά, τόσο στην περιοχή αναπαραγωγής τους, όσο και σε άλλες περιοχές, που απέχουν έως και 30 χιλιόμετρα.

Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ενηλίκων αρσενικών εμφανίζονται κυρίως υποβρύχια, και υπερασπίζονται αυτές τις υδατικές περιοχές.

Όσον αφορά τα θηλυκά, πριν από τον τοκετό ψάχνουν κατάλληλα σπήλαια αναπαραγωγής με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ένα αγαθό που σπανίζει, λόγω της ανεξέλεγκτης ανθρώπινης παράκτιας ανάπτυξης, και έχει ως αποτέλεσμα τις ανταγωνιστικές αλληλεπιδράσεις για τη δόμηση ιεραρχίας μεταξύ τους.

Μάλιστα, οι θηλυκές μεσογειακές φώκιες εμφανίζουν ισχυρή πιστότητα στις κατάλληλες τοποθεσίες αναπαραγωγής.

Ειδικά στις μικρότερες ηλικιακές κλάσεις, οι μεσογειακές φώκιες δείχνουν μεγάλη περιέργεια για εξερεύνηση, κάτι που πολύ συχνά παρερμηνεύεται από τους ανθρώπους ως φιλική διάθεση, ή διάθεση για παιχνίδι.

Η αλήθεια είναι απλή. Η μεσογειακή φώκια είναι άγριο ζώο με συμπεριφορά, πιθανόν, απρόβλεπτη. Οπότε, από εμάς χρειάζεται προσοχή και σεβασμό στο χώρο της.

Δυστυχώς, σε αντίθεση με άλλα πτερυγιόποδα στον κόσμο, τα οποία ξεκουράζονται σε παραλίες, η μεσογειακή φώκια ξεκουράζεται, τις περισσότερες φορές, σε κλειστές θαλάσσιες σπηλιές, κάνοντας τις έρευνες για τη συμπεριφορά της, δύσκολες.

Όμως, τεχνολογίες όπως οι υπέρυθρες κάμερες που εγκαθιστά η MOm σε διάφορες σπηλιές στην Ελλάδα, ρίχνουν ολοένα και περισσότερο φως σε αυτό το ερώτημα», επισημαίνει η ΜΟm .

Τι κάνουμε στην περίπτωση που συναντήσουμε φώκια

Όπως αναφέρει η ΜΟm, τα τελευταία χρόνια είναι πιο συχνές οι παρατηρήσεις φώκιας, καθώς έχει αυξηθεί ο πληθυσμός της, αλλά μια τέτοια συνάντηση αποτελεί, ακόμα, σπάνιο φαινόμενο.

Για την περίπτωση, όμως, που συναντήσουμε φώκια, η ΜΟm δίνει πολύτιμες συμβουλές:

● Στη στεριά: Στη στεριά οι φώκιες βγαίνουν για να ξεκουραστούν. Στις σπάνιες περιπτώσεις που βγουν σε μια ανοιχτή παραλία, η αντίδρασή μας είναι να κρατήσουμε απόσταση τουλάχιστον 30 μέτρων, σεβόμενοι τον χώρο της.

Οι φώκιες περνάνε αρκετές ώρες έξω από το νερό, για ξεκούραση, και επιθυμούν να μένουν στεγνές.

Οπότε, εμείς δεν θα πρέπει να προσπαθούμε να τις σπρώξουμε στο νερό, ούτε να τις βρέξουμε.

Επιπλέον, δεν ταΐζουμε τις φώκιες. Η διατροφή τους είναι συγκεκριμένη, και αποτελείται από ψάρια, αλλά και διάφορα μαλάκια, όπως χταπόδια και καλαμάρια. Πέραν τούτου, δεν πρέπει να συνηθίζουν να τρέφονται από ανθρώπους.

● Στη θάλασσα: Δεν πανικοβαλλόμαστε, ούτε κάνουμε απότομες κινήσεις. Πρέπει να αποφεύγουμε να πλησιάσουμε το ζώο και, εάν ψαρεύουμε, σε καμία περίπτωση δεν το σημαδεύουμε με το ψαροτούφεκο.

Οι μεσογειακές φώκιες δεν είναι επιθετικά ζώα. Όμως, αν αισθανθούν απειλή, ή πανικοβληθούν, μπορεί να γίνουν επιθετικά.

Μέσα στο νερό είναι ταχύτατες, ενώ η όραση και η ακοή τους λειτουργούν πολύ καλύτερα από ό,τι του ανθρώπου.

Γενικά, πρέπει να αποφεύγονται οι θόρυβοι κοντά σε μια φώκια, να μην πετάμε άμμο, πέτρες και άλλα αντικείμενα, προκειμένου να τραβήξουμε την προσοχή της.

Αποτρέπουμε τα παιδιά να την πλησιάζουν, καθώς (όντας απρόβλεπτο και μεγαλόσωμο ζώο) μπορεί να τραυματιστούν. Αλλά και τα κατοικίδια, τα κρατάμε σε απόσταση, καθώς μπορεί να φέρουν επικίνδυνες ασθένειες.

Όπως κάθε άγριο ζώο, η φώκια χρειάζεται ησυχία, απόσταση και σεβασμό.

● Εν πλω: Δεν κάνουμε απότομες μανούβρες και, είτε απομακρυνόμαστε με χαμηλή ταχύτητα, είτε σβήνουμε τη μηχανή μας για να θαυμάσουμε ήσυχα αυτό το σπάνιο πλάσμα στο φυσικό του περιβάλλον.

Σε καμία περίπτωση δεν επιχειρούμε να ακολουθήσουμε το ζώο, καθώς μπορεί να το φοβίσουμε και να το αποτρέψουμε από την εύρεση τροφής του.

Από ποιους παράγοντες απειλείται η μεσογειακή φώκια

Οι κύριες απειλές για τη μεσογειακή φώκια στην Ελλάδα, σύμφωνα με την ΜΟm, σχετίζονται κυρίως με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, και είναι οι εξής:

• Η ηθελημένη θανάτωση

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των νεκροψιών που έχουν πραγματοποιηθεί σε φώκιες, οι οποίες εκβράστηκαν στις ελληνικές ακτές τα τελευταία 25 χρόνια, η θανάτωση από τον άνθρωπο παραμένει η κύρια απειλή, κυρίως για τα ενήλικα άτομα του είδους.

Το ποσοστό θνησιμότητας από ηθελημένες θανατώσεις φτάνει στα ενήλικα ζώα το 50%.

• Η τυχαία παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία

Ο θάνατος φωκών από την τυχαία παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία παραμένει ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα στις περισσότερες περιοχές εξάπλωσης του είδους.

Τα ζώα παγιδεύονται, κυρίως, σε στατικά δίκτυα που χρησιμοποιούνται ευρέως από την παράκτια αλιεία.

Το ποσοστό θνησιμότητας από την τυχαία παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία φτάνει, στα νεαρά άτομα του είδους, το 46%.

• Η υπεραλίευση

Είτε με νόμιμα είτε με παράνομα μέσα, η υπεραλίευση είναι ακόμη ένας παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το είδος. Η υπερεκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων οδηγεί στη μείωση της διαθέσιμης τροφής και μπορεί να επηρεάσει άμεσα τον ρυθμό ανάπτυξης, την αναπαραγωγή και τη βιωσιμότητα της μεσογειακής φώκιας.

• Η καταστροφή και υποβάθμιση των βιοτόπων της μεσογειακής φώκιας

Η αυξανόμενη ανθρώπινη δραστηριότητα στις παράκτιες περιοχές οδηγεί στην αλλοίωση και την προοδευτική καταστροφή των παράκτιων οικοσυστημάτων και, κατά συνέπεια, των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων του είδους.

• Η ρύπανση: Σύμφωνα με πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, οι σημαντικά αυξανόμενες τιμές ρύπων που έχουν ανιχνευθεί σε ιστούς φωκών στην Ελλάδα δείχνουν ότι η θαλάσσια ρύπανση αναδεικνύεται σε σοβαρή απειλή για την επιβίωση της μεσογειακής φώκιας.

• Φυσικά γεγονότα: Η εμφάνιση κάποιου ιού, βιοτοξίνης, ή βακτηριακής μόλυνσης, μπορεί να επιφέρει μαζικούς θανάτους μεσογειακών φωκών, όπως εικάζεται ότι έγινε και το 1997 στον πληθυσμό της μεσογειακής φώκιας στη Μαυριτανία.

Οι μέθοδοι εξόντωσης της μεσογειακής φώκιας κατά το παρελθόν και η ανακήρυξή της ως απειλούμενο είδος

«Η συστηματική εκμετάλλευση και εξόντωση του είδους φαίνεται ότι είναι ο σημαντικός παράγοντας που οδήγησε στην εντυπωσιακή συρρίκνωση του παγκόσμιου πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας, ενώ η συνεχιζόμενη εξολόθρευση του είδους κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων οδήγησε στην οριστική εξαφάνισή του στη Μαύρη Θάλασσα και τις περισσότερες χώρες της Μεσογείου.

Συγκεκριμένα, στη χώρα μας έγινε εντατική θανάτωση ατόμων μεσογειακής φώκιας στις αρχές της δεκαετίας του ‘30, όταν με Βασιλική -τότε- Απόφαση τα θαλάσσια θηλαστικά είχαν επικηρυχτεί, καθώς θεωρούνταν απειλή για τη βιομηχανική αλιεία και αποτελούσαν τον βασικό λόγο μείωσης του αλιευτικού αποθέματος.

Έτσι, εν έτει 1966 η επικήρυξη για κάθε άτομο φώκιας ή δελφινιού που θανατώνονταν έφτανε τις 600 δραχμές!

Αυτή η τακτική τελειώνει επίσημα με το Προεδρικό Διάταγμα «Περί προστασίας της αυτοφυούς Χλωρίδος και Άγριας Πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και Ελέγχου της Ερεύνης επ’αυτών», το οποίο παρείχε καθεστώς προστασίας σε είδη απειλούμενα με εξαφάνιση, συμπεριλαμβανομένων των κητωδών, και απαγορεύει την αιχμαλωσία ή θανάτωσή τους.

Πλέον, η μεσογειακή φώκια θεωρείται είδος διεθνώς απειλούμενο και συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο των απειλουμένων ειδών της Διεθνούς Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (IUCN 2010).

Το ευχάριστο είναι πως οι δράσεις προστασίας και η συλλογική ενδυνάμωση της οικολογικής συνείδησης της κοινωνίας μας, τις τελευταίες τρείς δεκαετίες, έχουν επιφέρει την αργή μεν, αλλά σταθερή αύξηση του πληθυσμού του είδους, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της κατάστασης του είδους από «Κρισίμως Κινδυνεύον» σε «Κινδυνεύον» το 2016.

Το είδος συμπεριλαμβάνεται, επίσης: στη Σύμβαση της Βόννης, στη Σύμβαση της Βέρνης, στη Σύμβαση της Βαρκελώνης, στη Σύμβαση της Ουάσιγκτον και στο Πρωτόκολλο για Περιοχές Ειδικής Προστασίας (Specially Protected Areas, 1982), επικυρωμένο από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από την Ελλάδα.

Ως το πιο απειλούμενο θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης, η μεσογειακή φώκια είναι είδος με κοινοτικό ενδιαφέρον και αναφέρεται ως είδος προτεραιότητας στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας περί Βιοτόπων.

Στην Ελλάδα, η μεσογειακή φώκια συμπεριλαμβάνεται ως απειλούμενο είδος στο «Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Ζώων της Ελλάδας» και προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981», επισημαίνει η ΜΟm.

Η αποστολή της Mom

Για περισσότερα από 30 χρόνια οργανώνει και εκπονεί δράσεις προστασίας, δημιουργεί και διαχειρίζεται Προστατευόμενες Περιοχές, παρακολουθεί πληθυσμούς του είδους και των βιοτόπων του, διασώζει και περιθάλπει ορφανά και τραυματισμένα ζώα, και εκπονεί ερευνητικά προγράμματα σε συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

H MOm είναι η μοναδική οργάνωση που ασχολείται συστηματικά με την επιστημονική μελέτη της μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα.

Από το 1990 έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 248 επιστημονικές μελέτες σχετικά με το θέμα αυτό σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά του χώρου.

Τέλος, εμπλέκεται στην πολιτική πίεση που ασκείται σχετικά με την κατάσταση του είδους και των βιοτόπων του, και εκπονεί προγράμματα ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης, καθώς και εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε σχολεία.