Η νόσος-μάστιγα του σύγχρονου δυτικού τρόπου ζωής, της διατροφικής υπερβολής και της καθιστικής ζωής εξελίσσεται σε επιδημία που προβληματίζει εκατομμύρια ανθρώπους στον πλανήτη. Παρ’ όλα αυτά, οι επιστημονικές εξελίξεις είναι τέτοιες που σε συνάρτηση με την καλύτερη ευαισθητοποίηση ανοίγουν διάπλατα παράθυρο αισιοδοξίας. Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Διαβήτη (14 Νοεμβρίου) ας δούμε τι ακριβώς ισχύει για την επιδημία που εξαπλώνεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς.

Οι αριθμοί προκαλούν ίλιγγο, όσο κι αν (θεωρούμε ότι) έχουμε εξοικειωθεί με τη χρόνια πάθηση του σακχαρώδους διαβήτη: το 9% του παγκόσμιου πληθυσμού (451 εκατομμύρια ενήλικες) πάσχουν από διαβήτη και άλλοι 242 εκατομμύρια ασθενείς θα προστεθούν τα επόμενα 25 χρόνια. Τα 1,1 εκατομμύρια ασθενείς έχουν διαβήτη τύπου 1 και είναι ηλικίας έως 19 χρόνων. Οι επιπλοκές της νόσου αποδεικνύονται μοιραίες για εκατομμύρια ασθενείς ετησίως – μόνο το 2017 περισσότεροι από 4 εκατομμύρια κατέληξαν κυρίως λόγω καρδιαγγειακών επιπλοκών. Ο διαβήτης παρουσιάζει ανοδική τάση και στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την Εθνική Μελέτη Νοσηρότητας και Παραγόντων Κινδύνου, που έγινε το 2016 σε συνεργασία των Ιατρικών Σχολών της χώρας, από το 1989 μέχρι σήμερα η συχνότητα εμφάνισης του διαβήτη τύπου 2 έχει τετραπλασιαστεί και υπολογίζεται ότι η νόσος αφορά το 11%-12% του πληθυσμού. Επιπλέον, καταγράφεται σημαντική αλλαγή στην αύξηση της συχνότητας του διαβήτη τύπου 1 (υπολογίζεται στο 3% κάθε χρόνο), ο οποίος, ενώ αφορούσε κυρίως μικρές ηλικίες, τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται και σε μεγαλύτερες (μετά τα 40 έτη), σε ποσοστό άνω του 40%.

Από τα στοιχεία -και όχι μόνο- οι ειδικοί συνάγουν ότι ο διαβήτης καθίσταται πια οικογενειακή υπόθεση, καθώς δυνητικά αφορά όλες τις οικογένειες και επομένως η καλή γνώση των σημείων, συμπτωμάτων και παραγόντων κινδύνου είναι ζωτικής σημασίας είτε για να τον αναγνωρίσουν μέσα στην οικογένεια νωρίς, είτε για να τον προλάβουν.

«Είναι σαφές πλέον ότι το 80% των περιπτώσεων διαβήτη τύπου 2 μπορεί να προληφθεί με την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, ενώ το 70% των πρώιμων θανάτων των ενηλίκων προκαλείται από συνήθειες που υιοθετούνται κατά την εφηβεία. Επίσης, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κατακόρυφη αύξηση της εμφάνισης παχυσαρκίας και διαβήτη τύπου 2 στα παιδιά και η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά τις οικογενειακές συνήθειες. Οταν η οικογένεια τρώει υγιεινά γεύματα και ασκείται, όλα τα μέλη της υιοθετούν και ενισχύουν συμπεριφορές οι οποίες επιτρέπουν την πρόληψη του διαβήτη τύπου 2 ή την ευκολότερη διαχείριση του τύπου 1 όταν αυτός εμφανιστεί. Η μείωση της εμφάνισης του διαβήτη ξεκινά επομένως από το σπίτι και η οικογενειακή υποστήριξη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόληψη, πρώιμη εντόπιση, εκπαίδευση, ψυχική και συναισθηματική στήριξη, φροντίδα και διαχείρισή του», εξηγεί ο πρόεδρος της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρείας, Γιώργος Δημητριάδης.

Ενδεικτικό του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζει η οικογένεια στη διαχείριση του διαβήτη είναι ότι για δεύτερη χρονιά η επικείμενη Παγκόσμια Ημέρα Διαβήτη (14 Νοεμβρίου) έχει θέμα «Οικογένεια και Σακχαρώδης Διαβήτης».

Η διπρόσωπη νόσος επελαύνει

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι διαβήτη, 1 και 2.
Στον τύπο 1 (που αφορά περίπου το 10% του συνολικού πληθυσμού των ατόμων με διαβήτη) δεν παράγεται ινσουλίνη. Ο μηχανισμός είναι αυτοάνοσος, δηλαδή τα κύτταρα του αίματος τα οποία έχουν αποστολή να καταστρέφουν εισβολείς (π.χ. ιούς, μικρόβια) στρέφονται εναντίον των κυττάρων του παγκρέατος που παράγουν ινσουλίνη και τα καταστρέφουν. Ο τύπος 1 εξελίσσεται γρήγορα και εκδηλώνεται με έντονα και «θορυβώδη» συμπτώματα όπως πολυουρία, πολυδιψία, πολυφαγία και σημαντική απώλεια βάρους τα οποία οδηγούν ταχύτατα τους ασθενείς στον γιατρό για άμεση έναρξη ινσουλίνης.
Στον διαβήτη τύπου 2 (εμφανίζεται στο 90% των περιστατικών) η κύρια διαταραχή δεν είναι η έλλειψη ινσουλίνης, αλλά η αδυναμία των κυττάρων του σώματος να ανταποκρίνονται στη δράση της (αντίσταση στην ινσουλίνη). Χαρακτηριστικό του διαβήτη τύπου 2 είναι ότι αναπτύσσεται ύπουλα για πολλά χρόνια, πάνω από δέκα, χωρίς να προειδοποιεί. Τα συμπτώματα είναι ασαφή και μικρής έντασης όπως δίψα, συχνοουρία, ανεξήγητη απώλεια βάρους, αίσθημα πείνας και κόπωσης, πληγές που δεν κλείνουν εύκολα, λοιμώξεις δέρματος ή γεννητικών οργάνων, θάμπωμα όρασης. Μπορεί όμως και να μην υπάρχουν καθόλου συμπτώματα και να βρεθεί τυχαία σε γενικές εξετάσεις αίματος που γίνονται για άλλη αιτία ή για τσεκάπ. Τέλος, πολλές φορές ο διαβήτης τύπου 2 ανακαλύπτεται από τις επιπλοκές του (νεφρική ανεπάρκεια, καρδιαγγειακή νόσος, αμφιβληστροειδοπάθεια, νευροπάθεια).
Όπως επισημαίνει ο κ. Δημητριάδης, το τραγικό με τον διαβήτη τύπου 2 είναι ότι το 50% (δηλαδή ένας στους δύο) από το σύνολο των ασθενών στη χώρα μας αλλά και διεθνώς βρίσκονται στο στάδιο του προδιαβήτη και παραμένουν για χρόνια αδιάγνωστοι. Ο προδιαβήτης είναι προθάλαμος του διαβήτη τύπου 2 και πολύ δύσκολος στη διάγνωση. Στον προδιαβήτη προκαλείται σημαντική υπεργλυκαιμία μόνο μετά το φαγητό και δεν δημιουργούνται συμπτώματα. Το γεγονός αυτό τον κάνει αόρατο στις συνηθισμένες γενικές εξετάσεις και δεν υποψιάζει τον ασθενή να ζητήσει ιατρική συμβουλή. Ωστόσο, αν αφεθεί αδιάγνωστος και χωρίς αντιμετώπιση, αρχίζει από πολύ νωρίς να προκαλεί βλάβες σε καρδιά, αγγεία, νεφρούς, ώστε, όταν μετά από χρόνια εξελιχθεί σε διαβήτη τύπου 2, να είναι ήδη αργά.

Ο μόνος τρόπος να διαγνωστεί ο προδιαβήτης έγκαιρα είναι η καμπύλη γλυκόζης. Στην εξέταση πρέπει να υποβάλλονται όσοι έχουν συγγενείς πρώτου βαθμού με διαβήτη τύπου 2, εκείνοι που έχουν αυξημένο βάρος σώματος >120% του κανονικού τους βάρους, όσοι έχουν υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσο, αυξημένα λιπίδια στο αίμα, όσες γυναίκες έχουν ιστορικό διαβήτη κύησης, γέννηση παιδιών με βάρος πάνω από 4 κιλά ή σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών και όσοι παίρνουν συστηματικά κορτιζόνη ή φάρμακα για ψυχικά νοσήματα.
Οι περισσότεροι ενήλικες με διαβήτη έχουν τουλάχιστον μία ακόμα χρόνια πάθηση που είναι αποτέλεσμά του ή τον συνοδεύει, και το 40% από αυτούς έχουν τουλάχιστον τρεις παθήσεις. Οι βασικότερες παθήσεις που σχετίζονται είναι: παχυσαρκία, υπέρταση, αυξημένη χοληστερόλη και τριγλυκερίδια, χρόνια νεφρική νόσος και αμφιβληστροειδοπάθεια, καρδιοαγγειακές παθήσεις, νευροπάθεια, κατάθλιψη, άνοια. Τέλος, συνδέεται με αύξηση στη συχνότητα εμφάνισης ορισμένων μορφών καρκίνου (παγκρέατος, ήπατος, νεφρού, θυρεοειδούς, χοληδόχου, ενδομητρίου).

Η ραγδαία αύξηση των ατόμων με διαβήτη τύπου 2 καταγράφεται ως παγκόσμιο πρόβλημα. Οι ειδικοί την αποδίδουν κυρίως στην αύξηση της παχυσαρκίας αλλά και στην καθιστική ζωή, στο χρόνιο στρες (αποτελεί προϊόν του έντονου άγχους), στις διαταραχές ύπνου, στην κακή διατροφή και τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Μελέτη που δημοσιεύτηκε στο έγκυρο περιοδικό «Lancet» τον Οκτώβριο του 2017 και συμπεριέλαβε σχεδόν 130 εκατομμύρια άτομα από όλες τις ηπείρους (παιδιά από 5 ετών και άνω, εφήβους, ενήλικες) έδειξε προοδευτική αύξηση του βάρους μεταξύ 1975-2016 σε όλες τις ηλικίες και στα δύο φύλα. «Η αύξηση της παχυσαρκίας συμβάδιζε με την αύξηση της εμφάνισης διαβήτη τύπου 2», επισημαίνει ο κ. Δημητριάδης. Οσον αφορά τον διαβήτη τύπου 1, οι παράγοντες οι οποίοι ευνοούν την εμφάνισή του δεν είναι γνωστοί – επομένως δεν είναι δυνατή η πρόληψή του. «Για την εμφάνισή του είχαν ενοχοποιηθεί η έλλειψη θηλασμού και η χορήγηση αγελαδινού γάλακτος στα νεογνά. Διεθνής μελέτη όμως τον Ιανουάριο 2018 απέδειξε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει και ότι νεογνά κάτω από την ηλικία 6 μηνών που πίνουν αγελαδινό γάλα δεν έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης», διευκρινίζει ο ίδιος.

Το βάρος στην πρόληψη

Ο διαβήτης τύπου 2 μπορεί να προληφθεί αν γίνει έγκαιρα η διάγνωση του προδιαβήτη και ακολούθως αλλαγές στον τρόπο ζωής, με βασικότερη τη μείωση βάρους με εξατομικευμένη διατροφική παρέμβαση. «Στα τελευταία διεθνή συνέδρια της Αμερικανικής Διαβητολογικής Εταιρείας (ADA, Ιούνιος 2019) και της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Μελέτης του Διαβήτη (EASD, Σεπτέμβριος 2019) με ταυτόχρονη δημοσίευση στο έγκυρο περιοδικό ‘‘Lancet’’ ανακοινώθηκε ότι η απώλεια σωματικού βάρους άνω των 15 κιλών -με αύξηση των φυτικών ινών, μείωση του λίπους και των γλυκών-, αν γίνει στο στάδιο του προδιαβήτη ή σύντομα μετά την κλινική διάγνωση του διαβήτη τύπου 2, μπορεί να τον εξαφανίσει στο 100%», λέει ο καθηγητής.
Σημαντική είναι και η σωματική δραστηριότητα. Ακόμη και 30 λεπτά μέτριας φυσικής δραστηριότητας κάθε ημέρα (περπάτημα, ήπιο τρέξιμο ή άλλης μορφής αερόβια άσκηση) και απώλεια βάρους κατά 5%-10% (εφόσον είναι αυξημένο) μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη τύπου 2 κατά 58%, αναφέρει ο ειδικός. Πρόσφατη αμερικανική μελέτη σε γυναίκες έδειξε ότι ακόμα και οι δουλειές του σπιτιού μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου κατά 12%.

Όσον αφορά τα παιδιά, δύο παρεμβάσεις επισημαίνονται ως κρίσιμες από τους ειδικούς: κατ’ αρχάς, το να μειωθεί η κατανάλωση κακής ποιότητας, φθηνών επεξεργασμένων τροφίμων τα οποία είναι πλούσια σε θερμίδες και φτωχά σε θρεπτικά συστατικά. Κατά δεύτερον, να μειωθεί ο χρόνος που αφιερώνεται σε καθιστικές δραστηριότητες και να αυξηθεί η σωματική κινητοποίηση με συμμετοχή σε κάθε είδους άθλημα.

Γενικά, η ισορροπημένη διατροφή είναι ο ακρογωνιαίος λίθος στην πρόληψη και αντιμετώπιση του διαβήτη και των επιπλοκών του. Το πιάτο του ατόμου με προδιαβήτη ή διαβήτη εξατομικεύεται βάσει των μεταβολικών στόχων και αναγκών, των προτιμήσεων και αποστροφών του ατόμου, των συνηθειών και τρόπου ζωής του. Παρότι δεν είναι σωστό να κατηγοριοποιούνται τα τρόφιμα σε «καλά» και «κακά», είναι σημαντικό να τονιστούν κάποιες καλύτερες ή όχι διαιτητικές επιλογές. Ο διαβητολόγος σε συνεργασία με τον διαιτολόγο είναι εκείνοι που θα καθοδηγήσουν τους ασθενείς.

Προτείνονται: Δημητριακά και σιτηρά ολικής άλεσης, όλα τα φρούτα, όλα τα λαχανικά, τα όσπρια, προϊόντα με αλεύρι χαρουπιού χωρίς ζάχαρη, ξηροί καρποί (κυρίως αμύγδαλα, φιστίκια και καρύδια), ψάρι (κυρίως τα μικρά ψάρια και μία φορά την εβδομάδα κάποιο λιπαρό ψάρι), θαλασσινά, αυγά, άπαχο κρέας, τυρί χαμηλών λιπαρών έως 25%, γιαούρτι και γάλα κατσικίσιο ή πρόβειο, ελαιόλαδο για όλες τις χρήσεις.

Δεν ενδείκνυνται (ή επιτρέπονται σε μικρές ποσότητες): Επεξεργασμένα δημητριακά και σιτηρά, αποξηραμένα φρούτα με ζάχαρη, ζάχαρη όλων των ειδών (συστήνονται γλυκαντικά χωρίς θερμίδες), χυμοί φρούτων, μέλι, λιπαρά κρέατα (π.χ. παϊδάκια, χοιρινή μπριζόλα με λίπος κ.λπ.), αλλαντικά, τυριά πλήρη σε λιπαρά, βούτυρο, προϊόντα καρύδας, κάσιους και λοιποί ξηροί καρποί με σάκχαρα.

Θεραπεία στα μέτρα σας
Οι εξελίξεις στη θεραπεία του διαβήτη χαρακτηρίζονται ραγδαίες και εντυπωσιακές από τους ειδικούς που παρακολουθούν τη νόσο. «Εχει τροποποιηθεί ριζικά ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε πλέον τον διαβήτη τύπου 2. Από την κλασική προσέγγιση με στόχο τη μείωση της γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης, έχουμε φτάσει στην ολιστική εξατομικευμένη θεραπευτική προσέγγιση σε όλα τα επίπεδα (φάρμακα, διατροφή, θεραπευτική άσκηση, διαχείριση του στρες), με κύριο στόχο την προφύλαξη καρδιάς, αγγείων, νεφρών, αλλά και την απώλεια βάρους – αποφυγή υπογλυκαιμιών. Κάθε ασθενής έχει πλέον το ‘‘θεραπευτικό του κοστούμι’’, το οποίο έχει φτιαχτεί ειδικά γι’ αυτόν», εξηγεί ο πρόεδρος της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρείας, ο οποίος μας περιγράφει όσα κοσμογονικά παρουσιάστηκαν στο πρόσφατο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Μελέτης Διαβήτη (EASD) στη Βαρκελώνη πριν από έναν μήνα: «Με βάση τους τελευταίους θεραπευτικούς αλγόριθμους της Αμερικανικής Διαβητολογικής Εταιρείας / Ευρωπαϊκής Εταιρείας Μελέτης Διαβήτη (2018-2019) και της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρείας (2019), η θεραπεία που προτείνεται για τον διαβήτη τύπου 2 είναι πλέον αυστηρά εξατομικευμένη. Ο γιατρός αποφασίζει ποιο είναι το κύριο πρόβλημα στον ασθενή του και επιλέγει τους κατάλληλους συνδυασμούς φαρμάκων μέσα από εξαιρετικές κατηγορίες. Εκτός από την αντιμετώπιση της υπεργλυκαιμίας, πρωταρχική μέριμνα είναι να διαπιστωθεί αν υπάρχουν καρδιαγγειακές και/ή νεφρικές συνοσηρότητες. Στην περίπτωση αυτή, είναι σχεδόν υποχρεωτικό να χορηγηθούν φάρμακα δύο συγκεκριμένων κατηγοριών τα οποία έχουν δείξει αποδεδειγμένα καρδιαγγειακό και νεφρικό όφελος: ενέσιμοι αγωνιστές υποδοχέων GLP-1 (χορήγηση μία φορά την ημέρα ή μία φορά την εβδομάδα) και αναστολείς SGLT2. Αν το κύριο πρόβλημα στον ασθενή είναι οι συχνές υπογλυκαιμίες, η παχυσαρκία ή το κόστος της θεραπείας, προτείνονται και πάλι οι κατάλληλοι συνδυασμοί για καθεμία από αυτές τις περιπτώσεις. Στην κατηγορία των αγωνιστών GLP-1 θα κυκλοφορήσει σύντομα και σκεύασμα που χορηγείται από το στόμα ως χάπι. Σημειώνεται επίσης η κυκλοφορία πρωτοποριακών αναλόγων βασικής ινσουλίνης».

Σημαντικές θεραπευτικές δυνατότητες δίνει και η τεχνολογία. Στη φαρέτρα των ειδικών βρίσκονται πλέον εξελιγμένες αντλίες συνεχούς χορήγησης ινσουλίνης (συνδυάζονται με αισθητήρες 24ωρης καταγραφής γλυκόζης και έχουν το πλεονέκτημα να σταματάνε αυτόματα τη χορήγηση ινσουλίνης σε περίπτωση υπογλυκαιμίας και επομένως να προστατεύουν τον ασθενή και να μειώνουν σημαντικά τις διακυμάνσεις της γλυκόζης στο αίμα). Επίσης, αισθητήρες οι οποίοι τοποθετούνται στο μπράτσο για τη συνεχή καταγραφή της γλυκόζης και τον έλεγχό της από τον ασθενή με ειδικό σκάνερ. Μάλιστα, η τεχνολογία αυτή έχει αυξήσει σημαντικά τις δυνατότητες καλής μεταβολικής ρύθμισης στον διαβήτη. Υπάρχει ακόμη φορητό τεχνητό πάγκρεας, το οποίο, σε συνδυασμό με αισθητήρα, έχει τη δυνατότητα χορήγησης ινσουλίνης αυτόματα, χωρίς την παρέμβαση ασθενούς (δεν είναι ακόμα διαθέσιμο στη χώρα μας).

Όσον αφορά τον Έλληνα ασθενή και την πρόσβασή του στις θεραπείες, ο ειδικός τονίζει: «Ο Έλληνας με διαβήτη έχει πρόσβαση σε ένα από τα καλύτερα συστήματα υγείας στον κόσμο. Στη χώρα μας κυκλοφορούν και είναι διαθέσιμα όλα τα καινούρια φάρμακα. Οι γιατροί έχουν την ελευθερία επιλογής όποιου συνδυασμού κρίνουν κατάλληλο για τον ασθενή τους, τον οποίο το κράτος αποζημιώνει. Εκείνο που χρειάζεται είναι εκπαίδευση των γιατρών στη λογική σωστής επιλογής θεραπείας, ώστε να πετυχαίνουν ολιστική ρύθμιση του διαβήτη βασισμένη στην εξατομίκευση».

Για το θέμα μιλάει ο Γιώργος Δημητριάδης, πρόεδρος της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρείας, καθηγητής Παθολογίας – Μεταβολικών Παθήσεων Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση του ygeiamou που κυκλοφόρησε μαζί με το Πρώτο Θέμα τον Οκτώβριο του 2019