Τζόγος: Εννέα σημάδια εθισμού

*Γράφει ο Αθανάσιος Αποστολόπουλος

Ο εθισμός στα τυχερά παιχνίδια ορίζεται ως η ανάγκη συνεχούς ενασχόλησης με τον τζόγο παρά τις αρνητικές συνέπειες ή την επιθυμία του ατόμου να σταματήσει. Υπάρχει στενή σχέση (κοινές αφετηρίες, κοινοί τόποι), μεταξύ της παθολογικής ενασχόλησης με τυχερά παιχνίδια και της χρήσης ουσιών. Σήμερα, ως εθισμός αντιμετωπίζεται σχεδόν κάθε συμπεριφορά που υφίσταται εκτός μέτρου. Oταν, δηλαδή, ένα άτομο αντιλαμβάνεται ότι δυσκολεύεται ή αδυνατεί να την κατευνάσει ή να της δώσει ένα τέλος και έτσι την επαναλαμβάνει καταναγκαστικά, σχεδόν τελετουργικά.

Τα 9 σημάδια του εθισμού
Η διαταραχή ενασχόλησης με τα τυχερά παιχνίδια (gambling disorder) αποτελεί επίμονη και επαναλαμβανόμενη προβληματική συμπεριφορά που οδηγεί το άτομο σε σημαντική δυσλειτουργία, η οποία εκδηλώνεται με τουλάχιστον τέσσερα (ή περισσότερα) σημεία από τα ακόλουθα για μια περίοδο δώδεκα μηνών:

1. Eχει την ανάγκη να παίζει με ολοένα μεγαλύτερα χρηματικά ποσά, προκειμένου να εξασφαλίζει την επιθυμητή ικανοποίηση.
2. Είναι ανήσυχο ή ευερέθιστο όταν προσπαθεί να σταματήσει ή να περιορίσει τον τζόγο.
3. Eχει κάνει επανειλημμένες ανεπιτυχείς προσπάθειες να ελέγξει, να περιορίσει ή να σταματήσει να παίζει.
4. Συχνά απορροφάται από τον τζόγο (π.χ. επίμονες σκέψεις για να ξαναζήσει τις εμπειρίες από την ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια, προγραμματίζει την επόμενη δράση, σκέφτεται επίμονα τρόπους για να κερδίσει χρήματα μέσω του τζόγου).
5. Συχνά καταφεύγει στον τζόγο όταν είναι σε κατάσταση στρες (π.χ. αίσθημα αβοήθητου, ενοχή, άγχος, κατάθλιψη).
6. Αφού χάσει χρήματα στον τζόγο, συχνά επιστρέφει για να ξανακερδίσει τα χαμένα.
7. Ψεύδεται προς τα μέλη της οικογένειας ή άλλους, για να αποκρύψει τον βαθμό εμπλοκής του στον τζόγο.
8. Εχει διακινδυνεύσει ή απολέσει σημαντική σχέση, εργασία ή εκπαιδευτική ή επαγγελματική ευκαιρία εξαιτίας του τζόγου.
9. Στηρίζεται σε άλλους για την εξασφάλιση χρημάτων, προκειμένου να ανακουφίσει την απελπιστική οικονομική κατάσταση που έχει περιέλθει εξαιτίας του τζόγου.
Η διαταραχή χαρακτηρίζεται ήπια όταν συμφωνούν 4-5 κριτήρια, μέτρια (6 – 7 κριτήρια) και σοβαρή (8 – 9 κριτήρια).
Η διαταραχή δεν αφορά μόνο ανθρώπους που βρίσκουμε σε λέσχες, καζίνο ή πρακτορεία. Αφορά και αρκετούς ανθρώπους εθισμένους στον ηλεκτρονικό τζόγο.

Το προφίλ του παίκτη
Η εμφάνιση διαταραχής τυχερών παιχνιδιών αρχικά εντοπίζεται κατά τη διάρκεια της εφηβείας ή στην αρχή της ενήλικης ζωής. Τα άτομα που ξεκινούν τα τυχερά παιχνίδια σε νεαρή ηλικία συχνά το κάνουν με μέλη της οικογένειας ή με φίλους. Η πρώιμη έκφρασή της είναι πιο συχνή στους άνδρες απ’ ό,τι στις γυναίκες. Η εμφάνιση της διαταραχής κατά τη διάρκεια της μέσης και μετέπειτα ζωής είναι συχνότερη μεταξύ των γυναικών απ’ ό,τι μεταξύ των ανδρών και μάλιστα στις γυναίκες εξελίσσεται και πιο γρήγορα. Γενικά είναι πιο συχνή στους νεότερους και σε άτομα μέσης ηλικίας απ’ ό,τι μεταξύ μεγαλύτερων ενηλίκων. Αν και οι αναλογίες των ατόμων, οι οποίοι αναζητούν θεραπεία είναι χαμηλές σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, τα νεότερα άτομα είναι ιδιαίτερα απίθανο να αναζητήσουν θεραπεία. Παρόλο που οι γυναίκες έχουν μεταγενέστερη ηλικία κατά την εμφάνιση της διαταραχής αναζητούν θεραπεία νωρίτερα. Συνολικά, οι άντρες αναπτύσσουν διαταραχή τυχερών παιχνιδιών σε υψηλότερα ποσοστά απ’ ό,τι οι γυναίκες.

Ατομα με διαταραχή τυχερών παιχνιδιών έχουν υψηλά ποσοστά συννοσηρότητας με άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως η χρήση ουσιών, καταθλιπτικές διαταραχές, διαταραχές άγχους και διαταραχές προσωπικότητας. Ποσοστό έως 50% έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και περίπου το 17% έχει επιχειρήσει αυτοκτονία.
Βασικό στοιχείο κατανόησης της εξαρτητικής συμπεριφοράς είναι η ανάδειξη των ποιοτικών παραμέτρων της εξάρτησης. Κεντρική υπόθεση είναι ότι οι συνθήκες εξάρτησης καθορίζονται από την αντίληψη των εσωτερικών και εξωτερικών γεγονότων. Δηλαδή, πώς το άτομο αντιλαμβάνεται σε γνωσιακό επίπεδο και αντιδρά, τόσο σε σωματικές αισθήσεις όσο και σε ερεθίσματα από το περιβάλλον. Τα πιστεύω, οι προσδοκίες, οι υποκειμενικές αιτιολογίες και η ικανότητα λήψης αποφάσεων συνιστούν τη γνωσιακή περιοχή στην οποία εμφανίζεται η αλλαγή.

Στο πεδίο των εξαρτήσεων, όπως ο τζόγος, περιλαμβάνονται σαφώς εμπειρίες σωματικής φύσης -η διέγερση του οργανισμού (το άμεσο ευδαιμονικό συναίσθημα), ωστόσο ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: Πολλά από τα σωματικά συμπτώματα που συνοδεύουν τις συμπεριφορές εξάρτησης βιώνονται με υποκειμενικό τρόπο. Η εμπειρία τού να «φτιαχτεί» κάποιος αποτελεί μια υποκειμενική συναισθηματική κατάσταση. Οι υποκειμενικές αυτές εμπειρίες έχουν σημαντικό γνωσιακό αντίκτυπο: το άτομο αναπτύσσει πεποιθήσεις για την κατάσταση του «high» και εμπλέκεται πλέον σε τελετουργικές- καταναγκαστικές συμπεριφορές, με σκοπό να αναπαράγει την εμπειρία αυτή. Οι σκέψεις, τα συναισθήματα, οι συμπεριφορές και γενικά ο συνολικός τρόπος ζωής εξαρτώνται όλο και περισσότερο από την εμπειρία του τζόγου, με αποτέλεσμα το άτομο να αναπτύσσει έτσι ισχυρή ψυχολογική εξάρτηση.

Αιχμάλωτος του ρίσκου
Εφόσον λοιπόν το εθισμένο άτομο αντιλαμβάνεται ότι φλερτάρει με την καταστροφή, γιατί δεν αποφασίζει να απέχει; Δύο παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτό: Η σύγκρουση που αναδύεται από την ίδια τη συμπεριφορά εξάρτησης και η αποδυνάμωση που ασκούν οι εθιστικές δραστηριότητες στη γνωσιακή λειτουργία. Οι περισσότερες συμπεριφορές εξάρτησης εμπεριέχουν τη σύγκρουση κινήτρων. Η επιθυμία για άμεση ικανοποίηση βρίσκεται συχνά σε ευθεία σύγκρουση με την επιθυμία για αποφυγή αρνητικών επιπτώσεων σε δεύτερο χρόνο. Τα σχέδια και οι αποφάσεις συνδέονται όλο και πιο πολύ με τις προσδοκίες των εμπειριών της εξάρτησης. Μοιραία ο εξαρτημένος εστιάζει περισσότερο την προσοχή του στον τζόγο και λιγότερο σε άλλες πλευρές της ζωής του. Προσκολλάται στον τζόγο ως το μέσο διαχείρισης φυσιολογικών συναισθηματικών καταστάσεων, είτε θετικών (π.χ. χαρά), ιδιαίτερα όμως αρνητικών (π.χ. θλίψη), όπου η ένταση της επιθυμίας είναι ευθέως ανάλογη με την ένταση του δυσάρεστου συναισθήματος. Ετσι, χάνεται η επαφή με το καίριο σύστημα ανατροφοδότησης και καθοδήγησης που βασίζεται στις φυσιολογικές εμπειρίες της καθημερινής ζωής. Ο τζόγος αντιπροσωπεύει μια νέα μορφή απατηλής διεξόδου, όπου το άτομο νομίζει πως κερδίζει τον έλεγχο, στην πραγματικότητα όμως τον χάνει και χάνεται και το ίδιο μέσα στον εθισμό. Νομοτελειακά σχεδόν το αρχικό κυνήγι της έξαψης ή η εκλογικευμένη θεώρηση του εύκολου, αβίαστου κέρδους κινητοποιεί την αχαλίνωτη λαχτάρα για άμεση ικανοποίηση των προσδοκιών θετικής έκβασης. Ετσι ό τζόγος εκδηλώνεται ως παρόρμηση για δέσμευση σε μια τελετουργική δραστηριότητα που υποτίθεται ότι θα χορτάσει αυτή τη λαχτάρα.

Βασική συνιστώσα πρωτογενούς πρόληψης είναι η ενημέρωση και η αναγνώριση των πρώιμων σημείων του εθισμού στον τζόγο. Δυστυχώς στις περισσότερες περιπτώσεις, πριν από την εμφάνιση της προσωπικής δυσφορίας, έχουν επέλθει τουλάχιστον κραδασμοί στο οικογενειακό, φιλικό, επαγγελματικό περιβάλλον του εξαρτημένου. Ωστόσο ακόμη και υπό αυτή τη συνθήκη του ελαχιστοποιημένου εαυτού, αν και φαντάζει αδύνατη η βοήθεια, είναι εφικτή. Είναι ρεαλιστική και συνάμα αναγκαία επιλογή για τον ίδιο να ζητήσει βοήθεια από εξειδικευμένους φορείς, που θα τον βοηθήσουν να διαμορφώσει κίνητρο και να ξεκινήσει το ταξίδι για αλλαγή.

* Ο Αθανάσιος Αποστολόπουλος είναι Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής (MD, MSc, PhD)

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση του ygeiamou που κυκλοφόρησε μαζί με το Πρώτο Θέμα τον Οκτώβριο του 2019