Εφηβεία, το σκαλοπάτι της μετάβασης από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, η περίοδος των πρωτόγνωρων βιολογικών και συναισθηματικών αλλαγών που ανοίγουν το μεγάλο κεφάλαιο της σεξουαλικότητας. Οι ορμόνες εκρήγνυνται και πυροδοτούν τη σεξουαλική αφύπνιση, προκαλώντας μια σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων αλλά και ανησυχία στους γονείς, οι οποίοι καλούνται να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα.

Σίγουρα πρόκειται για μια όμορφη, αλλά ταυτόχρονα και δύσκολη περίοδο, με τις ορμόνες (τεστοστερόνη, προγεστερόνη, οιστρογόνα) να αφήνουν ένα ηχηρό μήνυμα παρουσίας μέσα από τις σωματικές αλλαγές και τις σεξουαλικές ανησυχίες. Η συνεχώς μεταβαλλόμενη εικόνα του εφήβου έχει άμεση επίδραση στην ψυχοσύνθεσή του, αφού προσπαθεί μέσα από τη συνεχή ενασχόληση με το σώμα του να ταυτιστεί ψυχολογικά με το είδωλό του στον καθρέφτη, ενώ παράλληλα διακατέχεται από την έντονη επιθυμία να εκφράσει τη σεξουαλικότητά του. Το ενδιαφέρον και η ενασχόληση με θέματα σεξουαλικής αναζήτησης είναι χαρακτηριστικά αυτής της αναπτυξιακής, βιολογικής και ψυχολογικής ωρίμανσης και συνδέονται με την εξοικείωση των γεννητικών του οργάνων και την εμφάνιση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών του φύλου στην περίοδο της ήβης.

Η εφηβική σεξουαλικότητα αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια στη ζωή τόσο του παιδιού όσο και του γονέα και αναφέρεται στη μετάβαση από την ορμονική καταστολή της παιδικής σεξουαλικότητας στην ορμονική έξαρση, αλλά και στη μετάβαση από το ονειρικό και την εξιδανίκευση στη σαρκική επιθυμία και τη σεξουαλική εμπλοκή.

Με την εφηβεία, λοιπόν, έρχεται η σεξουαλική αφύπνιση που θα οδηγήσει τον έφηβο στην ωρίμανση του σεξουαλικού του ρόλου και στην αναγνώριση και αποδοχή της ταυτότητάς του μέσα από τρία στάδια: α) αυτοερωτισμός (αυνανισμός, φαντασιώσεις), β) ερωτική επένδυση (εξιδανίκευση προσώπου – σεξουαλικό πρότυπο), γ) επαφή (σωματική εμπλοκή, ψυχική οριοθέτηση).

Στην αρχή της εφηβείας ξεκινά να εξερευνά το σώμα του και να πειραματίζεται μέσα από τον αυνανισμό, ο οποίος αποτελεί την πρώτη σεξουαλική έκφραση των φαντασιώσεών του σε μια προσπάθεια αναζήτησης της ηδονής και του οργασμού, ενώ το σεξουαλικό του ενδιαφέρον για το άλλο φύλο (και πιο σπάνια για το ίδιο) περιορίζεται σε πλατωνικό επίπεδο. Αργότερα μαθαίνει να διεκδικεί τον σεξουαλικό του ρόλο μέσα από τις διαφυλικές σχέσεις. Οι πρώτες σχέσεις κατά την περίοδο της εφηβείας είναι εφήμερες (ενθουσιώδεις) και έχουν πιο έντονο το στοιχείο του αυθορμητισμού και του ναρκισσισμού, ζώντας περισσότερο το τώρα, σε αντίθεση με το κλείσιμο της εφηβείας όπου οι σχέσεις του έχουν μια πιο λειτουργική βάση, με κύριο στοιχείο τη συναισθηματική επένδυση.

Ο έφηβος ενθουσιάζεται και γοητεύεται εύκολα, εξιδανικεύει και απογοητεύεται γρήγορα. Αυτή η εναλλαγή της διάθεσης είναι συχνό φαινόμενο στην εφηβεία, με τις πολλές, εφήμερες και χωρίς βάθος σχέσεις να κυριαρχούν. Μαθαίνει να προσδιορίζεται και να επιβεβαιώνεται ατομικά και σεξουαλικά μέσα από το παιχνίδι της κατάκτησης του ερωτικού συντρόφου: «Με θέλει, άρα αξίζω». Με αυτό τον τρόπο περνά από το στάδιο της αυτολατρείας στην ανάγκη για συναισθηματική ενίσχυση μέσα από την ερωτική του επιβεβαίωση, ενώ το φαντασιωσικό σενάριο προετοιμάζει την πρόκληση της ηδονής για να γίνει πραγματικότητα με τη σεξουαλική επαφή. Ο αυτοερωτισμός σταδιακά υποχωρεί μπροστά στην επιθυμία για σαρκική επαφή, όπου για πρώτη φορά η ικανοποίησή του συνδέεται με κάποιον άλλον (σεξουαλική πραγμάτωση).

Η εφηβική εξέλιξη χαρακτηρίζεται από έντονες σεξουαλικές ανησυχίες με σκοπό να κατανοήσει τι του αρέσει, μαθαίνοντας βήμα-βήμα το τι είναι φυσιολογικό μεταξύ της γνώσης και της εμπειρίας του (εύθραυστη περίοδος). Η συστηματική χρήση πορνογραφικού υλικού, ειδικά στα αγόρια, αποτελεί συχνή τακτική, η οποία πολλές φορές αρχίζει ήδη από την ηλικία των 12 ετών. Όντας σεξουαλικά ευάλωτοι και αναζητώντας καθοδήγηση, καταφεύγουν πολλές φορές στο πορνό, το οποίο προβάλλει μια σκληρή εικόνα γύρω από το σεξ και δημιουργεί λανθασμένες προσδοκίες, οι οποίες στεγνώνουν συναισθηματικά τον έφηβο και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα που έρχεται με τον ίδιο πρωταγωνιστή.

Ριψοκίνδυνη εφηβεία
Οι πρόωρες σεξουαλικές επαφές που χαρακτηρίζουν την εφηβεία σήμερα, με την πρώτη φορά συνήθως στα 12 με 13 χρόνια, διαμορφώνουν μια γρήγορη και απαιτητική σεξουαλικότητα που δεν μπορούν να διαχειριστούν ψυχικά οι έφηβοι. Γι’ αυτό και κυριαρχούν φοβίες, αποτυχίες και λάθος αντιλήψεις στο μυαλό τους, καθώς αναπτύσσουν εμμονικές μειονεξίες γύρω από το σώμα, το οποίο δεν γνωρίζουν με τη σύγχυση που εισπράττουν τόσο από το πορνό όσο και από τη διάχυτη και ανεύθυνη πληροφόρηση. Η έντονη ανάγκη σεξουαλικής έκφρασης, η παρορμητική συμπεριφορά, η υπερεκτίμηση των δυνάμεων («δεν θα πάθω κάτι…»), ο φόβος μπροστά στη σεξουαλική αποτυχία («με το προφυλακτικό θα χάσω τη στύση μου») και το άγχος για απόλυτη ευχαρίστηση («εάν χρησιμοποιήσουμε προφυλακτικό ίσως να μην το ευχαριστηθούμε τόσο…») οδηγούν σε σεξουαλικές συμπεριφορές όπου ελλοχεύουν κίνδυνοι για την υγεία των ίδιων και των συντρόφων τους (σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα). Στη χώρα μας φαίνεται ότι η συχνότερη αντισυλληπτική μέθοδος που χρησιμοποιείται από τους εφήβους είναι η διακοπτόμενη συνουσία, γεγονός που αυξάνει την πιθανότητα να εκτεθούν σε κάποιο σεξουαλικώς μεταδιδόμενο νόσημα, καθώς και σε ανεπιθύμητες κυήσεις και εκτρώσεις. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν στο 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γυναικολογικής Ενδοκρινολογίας το 2017, εάν και δεν υπάρχουν επίσημα δεδομένα, ο ετήσιος αριθμός των αμβλώσεων κυμαίνεται μεταξύ 100.000 – 150.000, από τις οποίες οι 30.000 (20%-25%) αναφέρονται σε έφηβες κάτω των 16 ετών! Επιπρόσθετα, σχεδόν το 10% των νέων διαγνώσεων HIV στην Ελλάδα αφορά σε έφηβους και νέους 15-24 ετών (Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, Δελτίο Επιδημιολογικής Επιτήρησης της HIV/AIDS λοίμωξης στην Ελλάδα, 2017), ενώ σε έρευνα όπου συμμετείχαν 10 ευρωπαϊκές χώρες τα ποσοστά εμβολιασμού για τον ιό ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV) στον ελληνικό πληθυσμό δεν ξεπερνούν το 25%! Τα νούμερα αυτά καταδεικνύουν ολοένα περισσότερο την ανάγκη για τη δημιουργία ενός οργανωμένου προγράμματος σεξουαλικής αγωγής παιδιών και εφήβων.

Γονική συναίνεση
Tα θέματα σεξουαλικότητας για πολλούς γονείς συνεχίζουν να αποτελούν ένα θέμα-ταμπού, ενώ κοινωνικά οι συζητήσεις γύρω από το σεξ ενοχοποιούνται χαρακτηρίζοντάς το «βρώμικο» ή και «ανήθικο». Κοινωνικά τα δύο φύλα αντιμετωπίζονται διαφορετικά όσον αφορά την έκφραση της σεξουαλικότητας: οι γονείς «σπρώχνουν» και επιβραβεύουν το αγόρι να έχει από νωρίς σεξουαλικές εμπειρίες ώστε να αποδείξει τον ανδρισμό του, ενώ το κορίτσι βιώνει περισσότερους περιορισμούς. Οι γονείς θα πρέπει να μάθουν να παρέχουν σωστή ενημέρωση και καθοδήγηση στα παιδιά τους ανεξαρτήτως φύλου, ώστε να τα βοηθήσουν να δημιουργήσουν ένα υγιές πρότυπο σεξουαλικής συμπεριφοράς. Οφείλουν να επικοινωνούν ουσιαστικά με το παιδί τους, να μάθουν να το αφουγκράζονται και να ξεπεράσουν τους φόβους και τις συστολές τους γύρω από τα σχετικά θέματα, ώστε να το βοηθήσουν να αποκτήσει μια υγιή σχέση με το σεξ, τους συνομηλίκους του και κατ’ επέκταση την κοινωνία. Η ειλικρίνεια ανάμεσα σε γονέα και παιδί αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για να δημιουργηθεί μια σχέση εμπιστοσύνης, μέσα από την οποία ο έφηβος θα μπορεί να βοηθηθεί στο ξεκίνημα της σεξουαλικής του ζωής. Ο γονιός λοιπόν θα πρέπει να βρίσκεται δίπλα του απαλλαγμένος από προκαταλήψεις, με ενεργό συμμετοχή στη ζωή του παιδιού του, με σκοπό την υγιή αντιμετώπιση διαχείρισης ζητημάτων σεξουαλικότητας.

Τα πέντε βασικά εργαλεία που ενισχύουν την επικοινωνία γονιού και παιδιού, που ξεκινάει από την παιδική εξέλιξη και ολοκληρώνονται στην εφηβική ανάπτυξη, είναι:

  • υπομονή
  • κατανόηση
  • αποδοχή
  • στήριξη
  • ενίσχυση

Σήμερα ο γονιός χρειάζεται να υποστηριχθεί και να εκπαιδευτεί από υπεύθυνους φορείς ψυχικής και σεξουαλικής υγείας, που θα τον συνδέσουν με τη σχολική κοινότητα, το δικό του οικογενειακό περιβάλλον και την κοινωνία, όπου οι προκλήσεις και οι αντιλήψεις της συνεχώς μεταβάλλονται. Περισσότερο παρά ποτέ, η έλλειψη γνώσης, η γονεϊκή απελπισία, η χωρισμένη οικογένεια απειλούν ουσιαστικά τη ζωή των παιδιών μας, ενώ η Πολιτεία αντιμετωπίζει εκ του μακρόθεν ένα θέμα τόσο κυρίαρχο και σημαντικό όπως η εξελικτική σεξουαλικότητα. Δυστυχώς η τραγική γονεϊκή ανησυχία δεν έχει από πού να πιαστεί και δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί αυτό το θέμα, που από τη μία δείχνει κρυμμένο στο σκοτάδι και από την άλλη χορεύει ασύστολα και άθλια στο άπλετο φως. Πού είναι το υπουργείο Παιδείας; Πού είναι οι σχολές γονέων; Και, τέλος, ποιος χρησιμοποιεί τους εκπαιδευτές αγωγής υγείας για τους γονείς που ψάχνουν δεξιά κι αριστερά;

Το κυρίαρχο μήνυμα είναι η σωστή οριοθέτηση του γονέα στον χρόνο που το παιδί του μεγαλώνει με αμοιβαιότητα, θετική στάση ενίσχυσης, λεκτική αναγνώριση «του ακούω» και πραγματική εμπιστοσύνη που ο γονιός κτίζει στη ζωή του παιδιού του. Και αυτό γιατί στην τρικυμία της εφηβείας, ξέρει ότι το σπίτι του είναι ένα σταθερό και αξιόπιστο καράβι!