Όσο κι αν ακούγεται οξύμωρο, το άγχος στα παιδιά είναι αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο, που οφείλεται σε πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, φαίνεται να έχει πολλαπλασιαστεί οδηγώντας πολλούς γονείς στην πόρτα του ειδικού για συμβουλευτική και ψυχοθεραπευτική παρέμβαση.
Το άγχος είναι ένα βασικό συναίσθημα που υπάρχει από τη βρεφική και παιδική ηλικία και εκδηλώνεται με εκφράσεις που ποικίλλουν σε ό,τι αφορά τον βαθμό έντασής τους. Συνήθως είναι ένα λειτουργικό συναίσθημα που προστατεύει και διευκολύνει το άτομο σε δύσκολες καταστάσεις. Το βοηθά να προσαρμοστεί για να αποφύγει κάτι που αντιλαμβάνεται ως απειλητικό και το κινητοποιεί για να επιτύχει τους στόχους του. Όλα σχεδόν τα παιδιά εκδηλώνουν άγχος κατά την πορεία της ανάπτυξής τους για διαφορετικούς λόγους.
Αιτίες, συμπτώματα και λόγοι ανησυχίας
Μπορεί όμως να γίνει μια δυσλειτουργική αντίδραση και να αποτελεί ένδειξη αγχώδους διαταραχής όταν συμβαίνουν κάποια από τα παρακάτω: εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα, εκφράζεται σε υπερβολικό βαθμό, γίνεται ανεξέλεγκτο, παρεμποδίζει τη λειτουργικότητα του παιδιού, είναι δυσανάλογο της εκάστοτε κατάστασης και αναντίστοιχο της πραγματικότητας και σωματοποιείται με διάφορους τρόπους. Χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση, επίσης, όταν το παιδί αποφεύγει το αγχογόνο ερέθισμα, αλλάζει τις διατροφικές συνήθειες και τις συνήθειες του ύπνου και εκδηλώνει ξεσπάσματα θυμού, ευερεθιστότητα, απόσυρση και μειωμένη διάθεση. Μια πολύ συνηθισμένη πηγή άγχους για ένα παιδί μπορεί να είναι η αίσθηση προσωπικής αδυναμίας, ανεπάρκειας και μειονεξίας: μια μαθησιακή δυσκολία που αποτελεί τροχοπέδη για τη σχολική του πορεία, η συνειδητοποίηση της όποιας διαφορετικότητάς του, η απόρριψη και η περιθωριοποίηση στο σχολείο, η ανάγκη να γίνει αποδεκτό.
Μια άλλη πολύ συχνή πηγή άγχους για το παιδί είναι το οικογενειακό περιβάλλον, όταν αυτό εμπεριέχει συγκρουσιακή σχέση των γονιών, όπου το παιδί υιοθετεί τον επιβαρυντικό ρόλο του «διαιτητή» ή γίνεται «γονιός του γονιού» του, και οποιαδήποτε μορφή βίας (σωματική, ψυχολογική, λεκτική) μεταξύ των μελών της οικογένειας. Επίσης, το οικογενειακό περιβάλλον γίνεται εξαιρετικά αγχογόνο όταν έχει υπερβολικές απαιτήσεις για υψηλές επιδόσεις. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για γονείς που έχουν εναποθέσει πάνω στο παιδί όλες τις προσδοκίες τους και αυτό νιώθει ότι πρέπει να λογοδοτήσει απέναντί τους. Είναι οι γονείς που ζουν μέσα από τα παιδιά τους όνειρα που οι ίδιοι δεν μπόρεσαν να πραγματοποιήσουν. Βλέπουν την επιτυχία του παιδιού τους ως μέσο προσωπικής και κοινωνικής καταξίωσης και αναγνώρισης του ρόλου τους. Μία άλλη σημαντική πηγή άγχους μπορεί να είναι η απουσία ορίων και κανόνων από την πλευρά των γονιών. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με μεγάλη ανεκτικότητα και χωρίς σαφή όρια αναπτύσσουν άγχος, μη μπορώντας να προσδιορίσουν τι προσδοκούν οι άλλοι από αυτά.
Ακόμα, αιτίες άγχους για ένα παιδί μπορεί να αποτελούν εξωτερικοί παράγοντες όπως η ασθένεια ή ο θάνατος κάποιου μέλους της οικογένειας, ένα διαζύγιο, ο ερχομός ενός νέου μωρού στο σπίτι, οι πολλές υποχρεώσεις-δραστηριότητες της καθημερινότητας στις οποίες νιώθει ανήμπορο να ανταποκριθεί, οι οικονομικές δυσκολίες, ειδικά στη σημερινή εποχή, που δημιουργούν στο παιδί μια αίσθηση ανασφάλειας και αβεβαιότητας για το μέλλον, και η μετάβαση σε άλλο περιβάλλον λόγω αλλαγής σχολείου ή μετακόμισης.
Ο θεραπευτικός ρόλος των γονιών
Είναι αναμφισβήτητο ότι οι γονείς αποτελούν τον πιο σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης του ατόμου σε όλα τα στάδια μέχρι την ενηλικίωσή του. Είναι ζητούμενο να υπάρχει σχέση εγγύτητας και εμπιστοσύνης μεταξύ γονιών και παιδιού, ώστε αυτό να θεωρεί φυσιολογικό και αναμενόμενο το ότι θα απευθυνθεί σε αυτούς για οτιδήποτε το απασχολεί. Είναι καθοριστικής σημασίας οι γονείς να είναι διαθέσιμοι για το παιδί τους και να το ακούνε ουσιαστικά όταν είναι αγχωμένο, χωρίς να του ασκούν κριτική και χωρίς να υποβαθμίζουν το πρόβλημά του θεωρώντας το ασήμαντο. Ο σεβασμός των γονιών για τα συναισθήματα των παιδιών, ακόμα κι αν δεν τα κατανοούν απόλυτα, τα ανακουφίζει πολύ. Πολλές φορές οι εκδηλώσεις του άγχους δεν είναι έντονες, δεν προκαλούν ενόχληση στο περιβάλλον και δεν έχουν επιβλαβείς συνέπειες για τους άλλους -όπως για παράδειγμα κάποια επιθετική συμπεριφορά- και γι’ αυτό δεν δίνεται η ανάλογη βαρύτητα. Κάποιες άλλες μπορεί το άγχος να γίνει λανθασμένα αντιληπτό ως ανυπακοή, έλλειψη πειθαρχίας και συμμόρφωσης απέναντι στον γονιό και έτσι η αντίδραση του τελευταίου να επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το παιδί. Υπάρχει και η περίπτωση το αίσθημα του άγχους να μην εξωτερικεύεται καν, συνεπώς να είναι πολύ δύσκολο να το αντιληφθούν όσοι συναναστρέφονται το παιδί, και αυτό είναι κάτι που θέλει ιδιαίτερη προσοχή. Γι’ αυτό χρειάζεται οι γονείς να είναι σε εγρήγορση και να προσπαθούν να αντιλαμβάνονται αυτό που το παιδί δεν μπορεί να πει αλλά πιθανά εκφράζει με έμμεσους τρόπους, όπως αλλαγές στη συμπεριφορά και στη διάθεση, απόσυρση, βίαια ξεσπάσματα φαινομενικά αναίτια.
Είναι καλό οι γονείς, προκειμένου να βοηθήσουν το παιδί τους, να διαχωρίσουν τα συναισθήματα τα δικά τους από αυτά του παιδιού τους. Τα παιδιά έχουν την τάση να συντονίζονται με το συναίσθημα του γονιού γιατί έτσι έχουν την αίσθηση ότι τον καταλαβαίνουν και έρχονται πιο κοντά του. Επίσης, οι γονείς μεταφέρουν τα συναισθήματά τους στο παιδί τους μέσα από τον τρόπο έκφρασής τους ή τις λέξεις που χρησιμοποιούν, λειτουργούν ως μιμητικό πρότυπο ακόμα κι αν δεν το θέλουν. Αν επομένως ένας γονιός είναι ο ίδιος αγχώδης, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα μεταφέρει το άγχος του στο παιδί. Ή αν ένας γονιός είναι υπερπροστατευτικός και ελεγκτικός απέναντι στο παιδί του, όλη αυτή η πίεση περνά στο παιδί που νιώθει διαρκώς ευάλωτο. Συνεπώς, το άγχος του παιδιού ή ένα μέρος του είναι το καμουφλαρισμένο άγχος του γονέα -και αυτό είναι βοηθητικό οι γονείς να το έχουν κατά νου. Σε πολλές περιπτώσεις είναι οι ίδιοι που χρειάζονται βοήθεια και στήριξη, όχι το παιδί.
Η επίσκεψη στον ειδικό
Όταν έρχονται αντιμέτωποι με ένα τόσο πολυεπίπεδο θέμα όπως το άγχος, οι γονείς είναι απαραίτητο να απευθυνθούν σε έναν ψυχολόγο που θα τους βοηθήσει να καταλάβουν αν το άγχος στη συγκεκριμένη περίπτωση εμπνέει ανησυχία και απαιτεί αντιμετώπιση. Δεν είναι σε θέση να το γνωρίζουν από μόνοι τους και πολλές φορές είναι σημαντικό να καθησυχαστούν, γιατί πιθανά αγχώνονται χωρίς να συντρέχει πραγματικός λόγος ανησυχίας. Είναι επίσης καθοριστικής σημασίας ο γονιός να φυσιολογικοποιήσει το άγχος στο παιδί, να του εξηγήσει ότι δεν ευθύνεται το ίδιο, δεν κάνει κάτι λάθος, και ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που βιώνουν παρόμοια συναισθήματα. Χρειάζεται να του δώσουν να καταλάβει ότι ο λόγος που απευθύνονται σε κάποιον ειδικό είναι ότι οι ίδιοι δεν έχουν τις κατάλληλες γνώσεις και την εμπειρία να το βοηθήσουν αποτελεσματικά.
Είναι σημαντικό οι γονείς να γνωρίζουν ότι οι αγχώδεις διαταραχές δεν είναι κάτι που περνάει από μόνο του και συνδέονται με προβλήματα στην ενήλικη ζωή αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα. Είναι κάτι, όμως, που αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά, αρκεί να αναζητήσουν βοήθεια από έναν εξειδικευμένο θεραπευτή που θα κάνει τη σωστή διάγνωση και θα προτείνει την ενδεδειγμένη θεραπευτική παρέμβαση για κάθε περίπτωση. Θα πρέπει, τέλος, στην εποχή μας να μπορεί ένας γονιός να απευθύνεται στον ψυχολόγο για ένα θέμα ψυχικής υγείας του παιδιού του με την ίδια ευκολία και φυσικότητα που απευθύνεται στον παιδίατρο για ένα θέμα σωματικής υγείας.
Με την επιστημονική συνεργασία της Φοίβης Λέκκα, ψυχολόγου, συστημικής – οικογενειακής θεραπεύτριας, συνεργάτιδας του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης «Γαληνός»
