Γράφει ο Βασίλης Τσακίρογλου

Με μια επιπλέον παρτίδα 9 εκατ. δόσεων του εμβολίου της αποκλειστικά για την Ευρώπη, η AstraZeneca τείνει κλάδο ελαίας προς την Κομισιόν. Είχε προηγηθεί πολυήμερος πόλεμος δηλώσεων ανάμεσα στην ΕΕ και την αγγλο-σουηδική φαρμακοβιομηχανία, εξαιτίας των καθυστερήσεων που παρατηρούνται στην διάθεση των εμβολίων αλλά και την προτεραιότητα που δίνει η εταιρεία στη Βρετανία έναντι της Ευρώπης. Ο καταλύτης γι’ αυτή την εξέλιξη φαίνεται ότι ήταν η επιβολή ελέγχου στις εξαγωγές του εμβολίου από την ΕΕ προς τρίτες χώρες.

Ως «ένα βήμα εμπρός» χαρακτήρισε η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν την κίνηση της AstraZeneca μέσω Twitter. Η πρόεδρος της Κομισιόν αναγνώρισε την προσπάθεια που καταβάλεται για να εξομαλυνθεί η παροχή των εμβολίων. Εμμέσως όμως η φον ντερ Λάιεν πανηγυρίζει μια νίκη που πιστεύει ότι θα πρέπει να πιστωθεί στην ίδια: Ύστερα από μήνες σκληρής κριτικής την οποίαν δέχεται πανταχόθεν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τους χειρισμούς της στην προμήθεια των εμβολίων, η πρόεδρός της θέλησε να δείξει διατηρεί τον έλεγχο της κατάστασης.

Κατά λέξη, το μήνυμα της προέδρου ήταν το εξής: «Βήμα προς τα εμπρός για τα εμβόλια. Η AstraZeneca θα παραδώσει 9 εκατ. επιπλέον δόσεις εντός του πρώτου τριμήνου (συνολικά 40 εκατ. δόσεις), συγκριτικά με την προσφορά της εταιρείας την προηγούμενη εβδομάδα. Οι παραδόσεις θα ξεκινήσουν μία εβδομάδα νωρίτερα από ό,τι είχε προγραμματιστεί. Επίσης, η εταιρεία θα διευρύνει τις παραγωγικές της δυνατότητες στην Ευρώπη».

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Πανδημία-ΕΕ: Στόχος ο εμβολιασμός του 70% των ενηλίκων έως «το τέλος καλοκαιριού»

Η AstraZeneca είχε προκαλέσει μεγάλη αναταραχή στους κόλπους της ΕΕ με την ανακοίνωση ότι, εξαιτίας προβλημάτων στα εργοστάσιά της σε Ολλανδία και Βέλγιο, η παραγωγή θα μειωθεί στο λιγότερο από το μισό. Η συμφωνία της AstraZeneca με την ΕΕ, για το εμβόλιο που εγκρίθηκε μόλις την Παρασκευή, προβλέπει ότι θα παραδοθούν 300 εκατ. δόσεις, με μια προαιρετική συμπληρωματική παραγγελία για ακόμη 100 εκατ. δόσεις. Στο πρώτο τρίμηνο του 2021 η AstraZeneca υποτίθεται ότι θα παρέδιδε στην ΕΕ 80 εκατ. δόσεις. Πλέον, με τα 9 εκατ. του έκτακτου συμπληρώματος, εκτιμάται ότι η Ευρώπη θα λάβει περίπου 40 εκατ. δόσεις. Δηλαδή, ακόμη και με την έκτακτη αύξηση της παραγωγής, η συνολική ποσότητα που λαμβάνει η ΕΕ από τη συγκεκριμένη εταιρεία θα φτάσει -το πολύ- στο μισό της αρχικώς συμφωνηθείσας.

Ο πόλεμος ΕΕ-AstraZeneca

Ένας άγριος πόλεμος για τα εμβόλια εξελίσσεται σε όλα τα μέτωπα με επίκεντρο την Ευρώπη. Οταν η βρετανοσουηδική εταιρεία AstraZeneca ανακοίνωσε πριν από λίγες ημέρες ότι μπορεί να παραδώσει μόνο το 40% των εμβολίων που έχει συμφωνήσει με την Ευρωπαϊκή Ένωση για το α’ τρίμηνο του 2020, στις Βρυξέλλες σήμανε κόκκινος συναγερμός. Η Ε.Ε. βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα οδυνηρό φιάσκο.

Την ίδια στιγμή η πορεία των εμβολιασμών του πληθυσμού σε άλλες χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Μεγάλη Βρετανία και το Ισραήλ εξελίσσεται με πολύ πιο γρήγορους από τους ευρωπαϊκούς ρυθμούς. Η Ε.Ε. ήταν πλέον αναγκασμένη να χρησιμοποιήσει όλα τα όπλα που έχει στη διάθεσή της, κυρίως απέναντι στην AstraZeneca, ώστε αυτή να πειστεί να τηρήσει τις συμβάσεις που έχει υπογράψει. Ήταν σαφές επίσης ότι η Κομισιόν σκόπευε ταυτόχρονα να στείλει μήνυμα ότι δεν θα δεχθεί παιχνίδια και υπαναχωρήσεις από τις άλλες μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες οι οποίες διαθέτουν τις πατέντες για το μοναδικό αποτελεσματικό ανάχωμα στην επέλαση της πανδημίας.

Την Παρασκευή το απόγευμα ήρθε η πιο σημαντική τροχιοδεικτική βολή. Επικαλούμενη την προστασία της υγείας των Ευρωπαίων πολιτών, την ασφάλεια αλλά και τη διαφάνεια, η Ευρωπαϊκή Ένωση προχώρησε στην επιβολή ελέγχων στις εξαγωγές εμβολίων κατά του κορωνοϊού. Με τον έλεγχο στις εξαγωγές των εμβολίων που παρασκευάζονται εντός της επικράτειάς της, η Ε.Ε. επιχειρεί να αναγκάσει την AstraZeneca να δώσει προτεραιότητα στη διοχέτευση εμβολίων στην Ευρώπη, αντί για τη Βρετανία και τις υπόλοιπες χώρες με τις οποίες έχει συνάψει συμφωνίες.

Ο έλεγχος εξαγωγών είναι το δεύτερο όπλο που χρησιμοποιεί η Κομισιόν στη δημόσια διένεξη με την AstraZeneca. Προηγήθηκε ακόμη και η, εν πολλοίς ανήκουστη, έφοδος επιθεωρητών της Ε.Ε. στο εργοστάσιο της εταιρείας στο Βέλγιο προκειμένου να διαπιστωθεί το αληθές των ισχυρισμών ότι οι καθυστερήσεις στην παραγωγή οφείλονται σε προβλήματα που έχουν ανακύψει στις βιομηχανικές μονάδες της AstraZeneca στο Βέλγιο και την Ολλανδία.

Παράλληλα, δεν έχει κοπάσει οριστικά η φραστική μάχη, με ανταλλαγή οξύτατων δηλώσεων και αλληλοκατηγοριών. Πρωταγωνιστές η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, η επίτροπος Υγείας Στέλλα Κυριακίδου και ο διευθύνων σύμβουλος της AstraZeneca Πασκάλ Σοριό. Ο Σοριό επικαλείται την ακριβή διατύπωση της σύμβασης ανάμεσα στην AstraZeneca και την Ε.Ε., η οποία είναι πλέον προσβάσιμη από τον καθέναν εφόσον έχει δημοσιοποιηθεί.

Στο κείμενο αναφέρεται ότι «η εταιρεία θα καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια (best effort) να καλύψει τις ανάγκες της Ε.Ε.», χωρίς όμως να προσδιορίζεται χρονική ή ποσοτική δέσμευση. Την ερμηνεία αυτή απορρίπτει η φον ντερ Λάιεν, δηλώνοντας ότι «πρόκειται για σαφή συμβατική υποχρέωση. Η “κάθε δυνατή προσπάθεια” ίσχυε τότε που δεν ξέραμε εάν θα υπάρξει εμβόλιο. Τώρα το εμβόλιο υπάρχει και η AstraZeneca δεσμεύεται να τηρήσει τους όρους του συμβολαίου. Εξάλλου, μας είχε διαβεβαιώσει ότι καμία άλλη υποχρέωση δεν θα εμποδίσει την παράδοση ικανού αριθμού εμβολίων στην Ε.Ε.».

Η φον ντερ Λάιεν ισχυρίζεται ότι η AstraZeneca δεν μπορεί να εξυπηρετεί κατά προτεραιότητα τη Βρετανία, μόνο και μόνο επειδή το συμβόλαιο με τη συγκεκριμένη χώρα είχε συναφθεί πριν από εκείνο της Ε.Ε. Και επίσης ότι το εργοστάσιο της εταιρείας στο Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να παρασκευάζει και αυτό εμβόλια για την Ευρώπη.

Η ανοιχτή ρήξη Κομισιόν – AstraZeneca έρχεται να αποκαλύψει σοβαρά λάθη και παραλείψεις στον τρόπο που οι Βρυξέλλες διαχειρίστηκαν από την αρχή τις διαπραγματεύσεις με τις φαρμακοβιομηχανίες. Δύο τουλάχιστον λάθη διαπιστώνει ο Γκίντραμ Βολφ του Ινστιτούτου Bruegel: «Η Ε.Ε. υπέγραψε τις συμφωνίες πολύ αργά» -αυτό είναι το πρώτο λάθος. Υπογράφηκαν από τον Αύγουστο και μετά, ενώ άλλες χώρες (Βρετανία, ΗΠΑ, Ισραήλ) είχαν κινηθεί με πιο γρήγορους ρυθμούς. Επίσης «η χρηματοδότηση αποδείχτηκε ανεπαρκής». Με άλλα λόγια, η Κομισιόν επέμεινε σε πολύ χαμηλές τιμές από τις εταιρείες, μια «τσιγγουνιά» που τώρα την πληρώνει.

Τα προβλήματα με την AstraZeneca δεν είναι τα μοναδικά. Παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζουν και οι υπόλοιπες εταιρείες, όπως η Pfizer/BioNTech η οποία έχει μια σχεδόν όμοια συμφωνία με την Ε.Ε. αλλά δεν ήταν σε θέση να τηρήσει την υποχρέωση για 12,5 εκατομμύρια δόσεις έως το τέλος του 2020. Μάλιστα, ο επικεφαλής της BioNTech, Ουγκούρ Σαχίν, επιρρίπτει ευθύνες στην Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, λέγοντας ότι «η Ε.Ε. εσφαλμένα, θεώρησε ότι όλα τα εμβόλια, από τις 6 διαφορετικές εταιρείες, θα ήταν έτοιμα την ίδια στιγμή».

Επίσης η εταιρεία έχει ανακοινώσει ότι θα καθυστερήσει τουλάχιστον προς το παρόν την κανονική παράδοση εμβολίων επειδή αποφάσισε να αναδιαρθρώσει την παραγωγική διαδικασία στο εργοστάσιό της στο Βέλγιο προκειμένου να μπορεί να ανεβάσει ταχύτητες στη συνέχεια.

Η συνέπεια των εξελίξεων αυτών είναι ότι σήμερα η Ε.Ε. υστερεί σημαντικά σε ρυθμό εμβολιασμών. Ενδεικτικά, στο Ισραήλ η αναλογία εμβολιασθέντων ανά 100 πολίτες είναι κιόλας 54,7, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 33.7, στη Βρετανία 13,9 και 9,4 στις ΗΠΑ. Η διαφορά έως τα μόλις 2,74 άτομα στα 100 που παρατηρείται στην Ευρώπη είναι χαοτική. Σε απόλυτους αριθμούς, στην Ε.Ε. έχουν εμβολιαστεί περίπου 10,5 εκατομμύρια άνθρωποι, επί συνόλου 448 εκατομμυρίων.

Οι προοπτικές εξομάλυνσης της παραγωγής και διάθεσης εμβολίων, όσο είναι δυνατόν αυτές να προβλεφθούν, επαφίενται αφενός στην έγκριση των υπολοίπων σκευασμάτων και αφετέρου στις έκτακτες συνέργειες μεταξύ των φαρμακοβιομηχανιών. Στην κατεύθυνση αυτή, η Pfizer ξεκινά συνεργασία με την, κατά τα άλλα ανταγωνίστριά της, Novartis και η Sanofi θα συνδράμει την AstraZeneca, παρασκευάζοντας 125 εκατομμύρια δόσεις, αλλά από το β’ εξάμηνο του 2021 και εξής. Σε μια κούρσα με τον χρόνο, οι πιέσεις που ασκεί η Κομισιόν, έστω και καθυστερημένα, αλλά πλέον με κάθε μέσο, θα πρέπει να αναπληρώσουν τα κενά των υπογεγραμμένων συμβάσεων με τις φαρμακευτικές εταιρείες. Απλώς επειδή δεν υπάρχει άλλη επιλογή.

Oι συμβάσεις στη δημοσιότητα

Σε ένα παράλληλο μέτωπο του πολέμου άρχισαν να βλέπουν το φως της δημοσιότητας στοιχεία από τις υπογεγραμμένες συμφωνίες της Κομισιόν με τις φαρμακοβιομηχανίες. Την Παρασκευή, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν έδωσε την εντολή να δημοσιοποιηθεί το συμβόλαιο της Ε.Ε. με την AstraZeneca. Ήταν μια αποκάλυψη χωρίς αποκάλυψη, εφόσον τίποτα ουσιαστικό, τίποτα πραγματικά νέο δεν έγινε γνωστό. Πιθανώς η εικόνα να ήταν διαφορετική εάν το έγγραφο δημοσιευόταν ακέραιο, χωρίς τα χωρία τα οποία καλύφθηκαν με τη μαύρη ταινία της λογοκρισίας.

Παρ’ όλα αυτά, η κίνηση της προέδρου της Κομισιόν είναι ιδιαίτερα συμβολική. Ηταν μια σκληρή προειδοποίηση ότι η Ε.Ε. δεν διστάζει να πραγματοποιήσει τις απειλές της, προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντα των 27 κρατών-μελών της. Ενώ το συμβόλαιο με την AstraZeneca αποκαλύφθηκε μόνο εν μέρει και μόνο ως προς τους ακίνδυνους όρους του, η αντίστοιχη σύμβαση με την Pfizer/BioNTech, μέσω κάποιου άγνωστου διαύλου, βρέθηκε στο πρωτοσέλιδο της ιταλικής εφημερίδας «Corriere della Sera».

Η εφημερίδα έφερε στο φως ορισμένες κρίσιμες πτυχές των συμφωνιών που έχουν συναφθεί και από τις οποίες εξαρτάται η πορεία των εμβολιασμών στην Ευρώπη. Όπως ότι σε περίπτωση ασυνέπειας εκ μέρους της Pfizer ως προς τις προσυμφωνημένες ποσότητες και τον χρόνο παράδοσης, οι κυρώσεις δεν επιβάλλονται αυτομάτως. Επιπλέον, το συμβόλαιο προβλέπει ότι το πρόστιμο ασυνέπειας αντιστοιχεί στο 20% των δόσεων οι οποίες δεν παραδόθηκαν εμπρόθεσμα, με προσαύξηση αναλόγως των ημερών καθυστέρησης. Διευκρινίζεται, ωστόσο, ότι η ενεργοποίηση των κυρώσεων γίνεται αφού διερευνηθούν άλλες δυνατότητες επανόρθωσης, συμπεριλαμβανομένης και της ακύρωσης της σύμβασης.

Μια ιδιαιτερότητα και ένα από τα πιο «πονηρά» σημεία στη σύμβαση της E.E. με την Pfizer έγκειται στον αριθμό των δόσεων ανά φιαλίδιο. Το συμβόλαιο για 200 εκατομμύρια δόσεις υπογράφηκε στις 11 Νοεμβρίου, όταν ακόμη το σκεύασμα δεν είχε εγκριθεί. Και συμπληρώθηκε στις 15 Δεκεμβρίου με επιπλέον 100 εκατομμύρια. Τότε ήταν δεδομένες οι 5 δόσεις ανά φιαλίδιο. Στην πορεία, όμως, η Pfizer υπέβαλε αίτημα στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ) για την απόσπαση 6 δόσεων από κάθε φιαλίδιο – υπό την προϋπόθεση ότι θα τηρηθούν κατά γράμμα οι οδηγίες χορήγησης τις οποίες ορίζει η εταιρεία, με τη χρήση συρίγγων μηδενικού κενού όγκου. Στις 8 Ιανουαρίου, ο ΕΜΑ έκανε δεκτό το αίτημα και λίγες ημέρες αργότερα η Pfizer ανακοίνωσε ότι από τις 18/1/2021 κάθε κιβώτιο του εμβολίου θα περιέχει 20% λιγότερα φιαλίδια, αλλά περισσότερες δόσεις (1.170 αντί των 975, όπως είχε αρχικά υπολογιστεί).

Το σίριαλ των λαθών

Η στρατηγική της Ε.Ε. για τα εμβόλια βασίζεται στη διάθεση 2,7 δισ. ευρώ για την προμήθεια εμβολίων από διάφορους παρασκευαστές. Μέχρι στιγμής έχουν υπογραφεί τα εξής 6 συμβόλαια: 1) Με την αμερικανική Pfizer και τη γερμανική BioNTech για 300 εκατομμύρια δόσεις, με περαιτέρω πρόταση εκ μέρους της Ε.Ε. προς τα κράτη-μέλη για αγορά επιπλέον 100 εκατομμυρίων δόσεων. 2) Με τη βρετανοσουηδική AstraZeneca για 300+100 εκατομμύρια δόσεις. 3) Με την αμερικανική Moderna, για 160 εκατομμύρια δόσεις. 4) Με τη γαλλικη Sanofi/GSK για 300 εκατομμύρια δόσεις, αλλά εν αναμονή της παραγωγής του σκευάσματος. 5) Με την αμερικανική Johnson & Johnson για 200+200 εκατομμύρια δόσεις. 6) Με τη γερμανική CureVac για 225+180 εκατομμύρια δόσεις, στην οποία η Ε.Ε. έχει ήδη καταβάλει 75 εκατ. ευρώ προς ενίσχυση της έρευνας για την παρασκευή του εμβολίου. H E.E. βρίσκεται επίσης σε προχωρημένες επαφές με την αμερικανική Novavax και τη Valneva, η οποία εδρεύει στη Γαλλία.

Η κριτική που ασκείται στην Ε.Ε. εστιάζει στην καθυστερημένη αντίδρασή της, καθώς και σε μια σειρά από σφάλματα που οδήγησαν στην επώδυνη πανωλεθρία και τη σημερινή χαοτική κατάσταση. Η Ενωμένη Ευρώπη ηττήθηκε κατά κράτος, κυρίως από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, στην κούρσα για την εξασφάλιση ικανών αποθεμάτων εμβολίων, ήδη από την αρχή της πανδημικής κρίσης. Η Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προμήθεια εμβολίων ανακοινώθηκε στις 17 Ιουνίου 2020. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές και Ευρωπαίους πολιτικούς αξιωματούχους, ακόμη και τότε ήταν κιόλας πολύ αργά.

Γιατί ήδη από τον Μάρτιο του ’20, με την πρωτοβουλία του Ντόναλντ Τραμπ να κλείσει πρώτος συμφωνία με την CureVac για αποκλειστική παροχή εμβολίων, οι ΗΠΑ προσπέρασαν την Ε.Ε. Η δυσκαμψία και η αναποτελεσματικότητα της Ε.Ε. να αναλάβει άμεση δράση εκδηλώθηκαν καταρχάς στην προμήθεια μασκών και αναπνευστήρων. Η τήρηση των τύπων και η γραφειοκρατία προϋπέθετε την υπογραφή των σχετικών συμβάσεων με τους προμηθευτές από το σύνολο των 27 κρατών-μελών, συν 10 επιπλέον γειτονικές χώρες εκτός Ε.Ε. Πολλές κυβερνήσεις εγκατέλειψαν την κοινή προσπάθεια και προχώρησαν σε απευθείας συμφωνίες ώστε να καλύψουν τις ανάγκες τους χωρίς χρονοτριβή.

Το ίδιο έκαναν Γερμανία και Γαλλία σε ό,τι αφορά τα εμβόλια. Χωρίς να περιμένουν την έγκριση της Κομισιόν, ήδη από τον Απρίλιο του 2020, οι εκπρόσωποι των Μέρκελ και Μακρόν άρχισαν να διαπραγματεύονται με την εταιρεία Moderna. Και ενώ στις 12 Ιουνίου οι υπουργοί Υγείας των 27 της Ε.Ε. συμφώνησαν για την από κοινού αγορά εμβολίων, ο γαλλογερμανικός άξονας εξακολούθησε τις παράλληλες ενέργειες. Και, μάλιστα, με την προσθήκη της Ιταλίας και της Ολλανδίας, η συμμαχία έγινε τετραμελής.

Στις 13 Ιουνίου είχε κιόλας υπογραφεί προσύμ-φωνο με την AstraZeneca για πάνω από 300 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων. Ωστόσο, υπό την απειλή της διάσπασης της Ε.Ε., στις 17 Ιουνίου η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, διά της Επιτρόπου Υγείας Στέλλας Κυριακίδου, ανακοίνωσε τη στρατηγική της Ε.Ε. για τον εμβολιασμό. Κατάφερε να ματαιώσει την αυτονόμηση της συμμαχίας των τεσσάρων, στους οποίους πρόσφερε προνομιακές θέσεις στην ομάδα της επικεφαλής διαπραγματεύτριας με τις φαρμακευτικές εταιρείες Σάντρα Γκαλίνα.

Από εκείνη τη στιγμή, όμως, άρχισε το σίριαλ των καθυστερήσεων. Η Γκαλίνα διεκδικούσε τη μέγιστη δυνατή διασπορά του χαρτοφυλακίου της Ε.Ε. στις φαρμακοβιομηχανίες, τη μέγιστη έκπτωση στο κόστος και, με ιδιαίτερη επιμονή, την ανάληψη της ευθύνης για τις ενδεχόμενες παρενέργειες των ουσιών που, αντικειμενικά, δεν θα είχαν δοκιμαστεί επί μακρόν. Οι βιομηχανίες δεν δέχονταν την ολοκληρωτική ανάληψη ευθύνης και οι διαπραγματεύσεις έμεναν καθηλωμένες σε προτάσεις και αντιπροτάσεις προ-συμφώνων, με αλχημείες για το συμβιβασμό των δύο πλευρών.

Την ίδια στιγμή, όμως, άλλες χώρες κινήθηκαν με απείρως μεγαλύτερη ευελιξία. Παρέκαμψαν τις επιφυλάξεις για το ζήτημα της ευθύνης και έλυσαν το θέμα του κόστους με την απευθείας αποδοχή του κοστολογίου και μόλις σε μερικές ημέρες έκλεισαν συμφωνίες. Το αποτέλεσμα ήταν για την Ε.Ε. να αγοράζει, π.χ., το εμβόλιο της AstraZeneca στη μισή τιμή από τις ΗΠΑ (2 δολάρια ανά δόση αντί για 4) και της Pfizer για 15 δολάρια αντί για 20. Ετσι, η Ενωμένη Ευρώπη εξοικονόμησε χρήματα, εις βάρος όμως της έγκαιρης και επαρκούς τροφοδοσίας με εμβόλια.