Γράφει ο Βασίλης Τσακίρογλου
Καθόλου ευοίωνη δεν είναι η επανεμφάνιση του καθηγητή Σωτήρη Τσιόδρα στην ενημέρωση για την πορεία της πανδημίας του κορωνοϊού στην Ελλάδα. Ύστερα από διακριτική απουσία μηνών από την τηλεόραση, ο επικεφαλής της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για τον Covid-19 απευθύνθηκε στον ελληνικό λαό με μια ομιλία γεμάτη από προειδοποιήσεις, ενίοτε σε δραματικούς τόνους. Η εκρηκτική άνοδος των κρουσμάτων στα 1.259 την Τρίτη, πολύ πάνω από το «ψυχολογικό όριο» των 1.000 ανά ημέρα, επέβαλε την επιστροφή του καθηγητή στην ενημέρωση για τον Covid-19.
Χωρίς σημειώσεις, μιλώντας από μνήμης και από καρδιάς, ο κ. Τσιόδρας έκρουσε πολλές φορές τον κώδωνα του συναγερμού. Χωρίς να «απειλεί» ή να το προαναγγέλλει, δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο γενικού lockdown. Ο καθηγητής έκανε επανειλημμένως έκκληση στην ευσυνειδησία των Ελλήνων, τονίζοντας ότι όλοι πρέπει να φορούν μάσκες διαρκώς, όσο ενοχλητικό ή περιοριστικό για την ατομική ελευθερία μπορεί να είναι αυτό. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο κ. Τσιόδρας, «η μάσκα είναι η μοναδική επιλογή. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.
Με τον γνώριμο, ανθρώπινο, απλό και συγκινητικό του τρόπο, ο Σωτήρης Τσιόδρας μίλησε για ελπίδα και επιμονή -όπως μίλησε και για ένα δύσκολο διάστημα που επίκειται, τουλάχιστον έως τον Ιανουάριο. Ωστόσο, αναφερόμενος στο εμβόλιο για τον κορωνοϊό, ο κ. Τσιόδρας εμφανίστηκε αισιόδοξος, λέγοντας ότι ίσως είναι διαθέσιμο ακόμη και νωρίτερα από ότι αναμενόταν αρχικώς.
Χρησιμοποιώντας τον εαυτό του ως παράδειγμα για τον περιορισμό της ελευθερίας κινήσεων και την καταπίεση της μάσκας, ο Σωτήρης Τσιόδρας θέλησε να συνδυάσει την επέτειο του «Όχι» και του έπους του 1940 με την τρέχουσα, κρίσιμη κατάσταση. Γι’ αυτό και έκανε λόγο περί «μιας άλλου είδους ελευθερία που την επιβάλλει ο εαυτός μας στον εαυτό μας. Είμαι ένας μαχητής κι εγώ. Μαθαίνω κοντά σας αυτή την πανδημία. Μαθαίνω δουλεύοντας 18, 19 ώρες την ημέρα. Δεν το λέω για να υπερηφανευτώ, αλλά για να δείξω ότι απ’ όλους μας απαιτείται μία παραπάνω θυσία. Κι αυτή τη θυσία την έκαναν οι πρόγονοί μας πριν πόσα χρόνια, πριν από 80 χρόνια περίπου. Ας την κάνουμε κι εμείς σήμερα».
Τα κυριότερα σημεία της ομιλίας του Σωτήρη Τσιόδρα είναι τα εξής:
– Tα πράγματα είναι σαφώς χειρότερα στο δεύτερο κύμα. Το περιμέναμε. Έτσι ακριβώς κινούνται οι πανδημίες. Έτσι ακριβώς κινείται μια νόσος για την οποίαν δεν υπάρχει άμυνα στον πληθυσμό, δεν υπάρχει ανοσία. Είναι ώρες ευθύνης; Εγώ νομίζω ότι, αυτό που λένε όλοι για την ευθύνη, και το επαναλαμβάνουν, ξανά και ξανά, κουράζει. Είναι η ώρα της συνείδησης. Είναι η ώρα να μιλήσουν οι καρδιές. Είναι η ώρα που τα δικά μου λόγια δεν μετράνε τόσο, όσο η δική σας ελεύθερη επιλογή. Και δεν είναι μια επιλογή σκλαβιάς ή δεσμών, είναι μια επιλογή ελευθερίας. Είναι μια επιλογή ότι αυτή τη στιγμή αυτό θα κάνουμε για να προχωρήσουμε μπροστά.
– Η μάσκα είναι η μοναδική επιλογή. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.
– Περισσότερο από τη γλώσσα των αριθμών, μιλάει η γλώσσα της καρδιάς. Περισσότερο από τη γλώσσα των μέτρων μιλάει η φωνή της συνείδησης.
– Είναι αδύνατον να ελεγχθεί η διασπορά του ιού και το βλέπουμε αυτό με τους αριθμούς από την Ευρώπη, με τους αριθμούς που σιγά-σιγά αυξάνουν και στην πατρίδα μας και δυστυχώς έχουμε και πολλούς νεκρούς.
– Δεν χάνουμε την ελπίδα μας. Εξακολουθούμε να παλεύουμε με τα μέτρα εκείνα που μας διευκολύνουν στο να συνεχίζεται η ζωή μας, με δύσκολο τρόπο, με μέτρα οριζόντιου τύπου, τα οποία όμως επιτρέπουν την κοινωνική ζωή, χωρίς να φτάνουμε στο απαγορευτικό το οποίο έχει τεράστιες συνέπειες για την κοινωνία.
– Το lockdown έχει τεράστιες πνευματικές συνέπειες, ψυχικές συνέπειες και συνέπειες οι οποίες δεν έχουν αξιολογηθεί στην ολότητά τους ακόμα.
– Εμείς στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων, με μια ψυχή και μια φωνή, κοιτάμε να έχουμε όσο το δυνατόν πιο ανεκτά μέτρα ώστε να αποφύγουμε το lockdown με τις συνέπειες που έχει αυτό.
– H προσωπική επιλογή του καθενός θα παίξει τον καθοριστικό ρόλο στο πώς η πανδημία θα προχωρήσει στην πατρίδα μας.
– Είμαστε στο τέλος Οκτωβρίου, έχουμε μπροστά μας Νοέμβριο, έναν δύσκολο Δεκέμβριο και ίσως έναν ακόμη πιο δύσκολο Ιανουάριο, που κουβαλάει όμως μαζί του την ελπίδα του εμβολίου. Και ξέρουμε ότι θα ‘ναι χειρότερα διότι θα έχουμε και αναπνευστικές ιώσεις.
– H αθώα και ανέμελη συμπεριφορά των νέων δεν πρέπει να συσχετιστεί με μια ενοχοποίηση της μετάδοσης της νόσου σε ευπαθείς ομάδες.
– Ελπίζω ότι το εμβόλιο θα έρθει. Ίσως και πιο γρήγορα απ’ ότι περιμένουμε. Έχουμε αισιόδοξα μηνύματα, ότι το εμβόλιο μίας από τις μεγάλες προσπάθειες, το εμβόλιο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, δουλεύει σ’ όλες τις ηλικίες. Έχουμε μια ελπίδα ότι το εμβόλιο το αμερικάνικο δουλεύει επίσης στις μεγάλες ηλικίες.
– Σήμερα είχαμε συνάντηση εδώ στο Υπουργείο με τον Ρώσο πρέσβη. Μας είπε για την ελπίδα του ρώσικου εμβολίου, από ένα πολύ μεγάλο ινστιτούτο έρευνας των εμβολίων. Υπάρχει ελπίδα. Ακούμε σήμερα ότι δοκιμάζονται δύο καινούργια φάρμακα, σε μεγάλες κλινικές μελέτες στο εξωτερικό. Δεν θα χάσουμε την ελπίδα μας, αλλά δεν μπορούμε να σταθούμε αδιάφοροι στη διασπορά του ιού.
– Πρέπει να περιορίσουμε τις συναθροίσεις. Διαβάζω ‘140 εχθές διασκέδαζαν σε κέντρο’. Δηλαδή μέχρι ποιου σημείου πρέπει να φτάσει αυτή η ανάγκη να ξεδώσω, αυτή την περίοδο. Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2020, εκατόν δύο χρόνια μετά από μία πανδημία. Είναι τόσο μεγάλη ανάγκη να ξεδώσω, μαζί με άλλους 150 ανθρώπους, αδιαφορώντας για το διπλανό μου;
– Αυτά που πρέπει να κάνουμε δεν είναι τόσο δύσκολα. Θεωρώ ότι είναι εύκολα. Εάν όμως δεν κάνουμε τίποτα από τα ανωτέρω, ή τα κάνουμε με βαριά καρδιά, ή τα κάνουμε νιώθωντας δεσμευμένοι, δεν θα τα τηρήσουμε σωστά. Θα τα τηρήσουμε λάθος, η επιδημία θα διασπαρεί ακόμα περισσότερο, η ικανότητα ιχνηλάτησης θα αδυνατίσει -και η ιχνηλάτηση προϋποθέτει βέβαια και το ισχυρό testing, το ισχυρό εργαστηριακό δίκτυο και θα μείνουμε πίσω. Και τότε το Εθνικό Σύστημα Υγείας θα πλημμυρίσει και θα θρηνήσουμε ακόμη περισσότερα θύματα.
Διαβάστε εδώ ολόκληρη την ομιλία του καθηγητή Σωτήρη Τσιόδρα:
Καλησπέρα σε όλους,
Βλέπετε, δεν έχω χαρτιά μπροστά μου. Σε μια μέρα ιστορική, που έχουμε πολλές ιστορικές μνήμες, ανδρειοσύνης, από μια μικρή χώρα απέναντι στο φασισμό, πριν από πολλές δεκαετίες. Νομίζω ότι περισσότερο από τη γλώσσα των αριθμών, μιλάει η γλώσσα της καρδιάς. Περισσότερο από τη γλώσσα των μέτρων μιλάει η φωνή της συνείδησης. Και εγώ νομίζω ότι όλοι μας θέλουμε, με τον ηπιότερο δυνατό τρόπο -γιατί είναι αδύνατον, όπως βλέπετε, να ελεγχθεί η διασπορά του ιού και το βλέπουμε αυτό με τους αριθμούς από την Ευρώπη, με τους αριθμούς που σιγά-σιγά αυξάνουν και στην πατρίδα μας και δυστυχώς έχουμε και πολλούς νεκρούς.
Θέλω με ήρεμη συνείδηση να πω ότι δεν χάνουμε την ελπίδα μας. Ότι εξακολουθούμε να παλεύουμε σαν άνθρωποι, σαν πολίτες, με τα μέτρα εκείνα που μας διευκολύνουν στο να συνεχίζεται η ζωή μας, με δύσκολο τρόπο, το κατανοώ. Μη νομίζετε ότι μου είναι ευχάριστο εμένα να φοράμε μάσκα όλοι, ή να φοράνε μάσκα τα μικρά παιδιά, με μέτρα οριζόντιου τύπου, τα οποία όμως επιτρέπουν την κοινωνική ζωή, χωρίς να φτάνουμε στο απαγορευτικό το οποίο έχει τεράστιες συνέπειες για την κοινωνία.
Το απαγορευτικό έχει τεράστιες πνευματικές συνέπειες, ψυχικές συνέπειες και συνέπειες οι οποίες δεν έχουν αξιολογηθεί στην ολότητά τους ακόμα. Παρόλ’ αυτά, είδα σήμερα με ενδιαφέρον να αυξάνονται οι συζητήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο για ακόμη και αυτή την επιλογή, αν τα πράγματα συνεχίσουν να προχωρούν έτσι.
Εμείς στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων, με μια ψυχή και μια φωνή, όπως νομίζω όλοι οι Έλληνες αυτή τη στιγμή πρέπει να κάνουμε, κοιτάμε να έχουμε όσο το δυνατόν πιο ανεκτά μέτρα ώστε να συνεχίζεται η κοινωνική ζωή και να αποφύγουμε το lockdown το απαγορευτικό με τις συνέπειες που έχει αυτό.
Τονίζουμε όλα αυτά που γνωρίζετε και το πώς πρέπει να τηρούνται, αλλά δεν μπορούμε να μπούμε στη συνείδηση των ανθρώπων. Δεν μπορούμε να μπούμε στην καρδιά των ανθρώπων. Δεν μπορούμε να μπούμε στην προσωπική επιλογή του απέναντι. Και θεωρώ ότι αυτή τη στιγμή η προσωπική επιλογή του καθενός θα παίξει τον καθοριστικό ρόλο στο πώς η πανδημία θα προχωρήσει στην πατρίδα μας.
Βλέπουμε με στεναχώρια -και θα το πω αυτό, και θ’ ακούσετε περισσότερα μέτρα από τον υπουργό Πολιτικής Προστασίας- να ανεβαίνει η διασπορά και να πιέζεται το Σύστημα Υγείας, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα, στην Κεντρική Μακεδονία, στην Ήπειρο, στη Δυτική Μακεδονία. Και λέμε ‘πού θα φτάσει αυτό;’ Είμαστε στο τέλος Οκτωβρίου, έχουμε μπροστά μας Νοέμβριο, έναν δύσκολο Δεκέμβριο και ίσως έναν ακόμη πιο δύσκολο Ιανουάριο, που κουβαλάει όμως μαζί του την ελπίδα του εμβολίου. Και ξέρουμε ότι θα ‘ναι χειρότερα διότι θα έχουμε και αναπνευστικές ιώσεις.
Άρα πρέπει να μιλήσει αυτή τη στιγμή η φωνή της συνείδησης. Η αθώα -το τονίζω αυτό- η αθώα και ανέμελη συμπεριφορά των παιδιών μου, των παιδιών σας, των νέων μας, δεν πρέπει να συσχετιστεί με μια ενοχοποίηση της μετάδοσης της νόσου σε ευπαθείς ομάδες, σε ανθρώπους αυξημένου κινδύνου που είναι οι γονείς μας, που είναι η μητέρα μας, ο πατέρας μας, που είναι το συγγενικό μας άτομο που έχει υψηλό κίνδυνο. Και το λέμε κάθε χρόνο αυτό. Το λέμε και για τη γρίπη.
Είναι χειρότερα τα πράγματα. Είναι σαφώς χειρότερα στο δεύτερο κύμα. Το περιμέναμε; Το γνωρίζαμε; Ναι, το περιμέναμε. Έτσι ακριβώς κινούνται οι πανδημίες. Έτσι ακριβώς κινείται μια νόσος για την οποίαν δεν υπάρχει άμυνα στον πληθυσμό, δεν υπάρχει ανοσία. Είναι ώρες ευθύνης; Εγώ νομίζω ότι, αυτό που λένε όλοι για την ευθύνη, και το επαναλαμβάνουν, ξανά και ξανά, κουράζει. Είναι η ώρα της συνείδησης. Είναι η ώρα του να μιλήσουν οι καρδιές. Είναι η ώρα που τα δικά μου λόγια δεν μετράνε τόσο, όσο η δική σας ελεύθερη επιλογή. Και δεν είναι μια επιλογή σκλαβιάς ή δεσμών, είναι μια επιλογή ελευθερίας. Είναι μια επιλογή ότι αυτή τη στιγμή αυτό θα κάνουμε για να προχωρήσουμε μπροστά.
Και εγώ ελπίζω, ελπίζω ότι το εμβόλιο θα έρθει. Ίσως και πιο γρήγορα απ’ ότι περιμένουμε. Έχουμε αισιόδοξα μηνύματα, ότι το εμβόλιο μίας από τις μεγάλες προσπάθειες, το εμβόλιο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, δουλεύει σ’ όλες τις ηλικίες. Έχουμε μια ελπίδα ότι το εμβόλιο το αμερικάνικο δουλεύει επίσης στις μεγάλες ηλικίες.
Σήμερα είχαμε συνάντηση εδώ στο Υπουργείο με τον Ρώσο πρέσβη. Μας είπε για την ελπίδα του ρώσικου εμβολίου, από ένα πολύ μεγάλο ινστιτούτο έρευνας των εμβολίων. Υπάρχει ελπίδα. Ακούμε σήμερα ότι δοκιμάζονται δύο καινούργια φάρμακα, σε μεγάλες κλινικές μελέτες στο εξωτερικό. Δεν θα χάσουμε την ελπίδα μας, αλλά δεν μπορούμε να σταθούμε αδιάφοροι στη διασπορά του ιού.
Εγώ λοιπόν νομίζω σήμερα ότι είμαι κοντά σας για να δηλώσω αυτό: Να δηλώσω ότι εμείς, ως επιστήμονες είμαστε εδώ, παρακολουθούμε τον ιό, προσπαθούμε με όσο το δυνατόν λιγότερο περιορισμό να προχωρήσουμε προς τα μπρος. Δυστυχώς -και πάλι το ξανατονίζω αυτό- δυστυχώς, παραβιάζονται οι προσωπικές μας ελευθερίες με αυτά τα μέτρα, όχι στο επίπεδο του να αισθανθούμε ανελεύθεροι, ή έγκλεισμένοι -και εξαρτάται από εμάς το πώς θα το δούμε- αλλά είναι η μοναδική μας επιλογή αυτή τη στιγμή. Η μάσκα είναι η μοναδική επιλογή. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.
Να πω ένα παράδειγμα: Στο καφέ, στο εστιατόριο. Δεν έχω πάει από το Φεβρουάριο. Δεν έχω ζήσει αυτό που ζούσα πριν. Δεν μπορώ να το περιγράψω με καλύτερα λόγια, αλλά όποιος το ‘χει στερηθεί σαν κι εμένα, μπορεί να με καταλάβει. Εάν ήταν αναγκαίο να πάω, ή ήθελα κι εγώ με κάποιο τρόπο να ξεσκάσω, να ξεδώσω, να πάω να δω έναν φίλο μου, όταν θα του μιλούσα δεν θα έβγαζα τη μάσκα. Θα την έβγαζα μόνο για να φάω. – ‘Είναι αδύνατο κύριε Τσιόδρα, δεν γίνεται’. Ναι, αλλά αυτή τη στιγμή είναι η μοναδική επιλογή να μη μεταφέρω τη νόσο μου σε ένα περιβάλλον έξω από μένα.
Έχουμε τα μέσα μεταφοράς. Είναι ασφυκτικές οι συνθήκες, το κατανοώ. Είναι αδύνατον αυτή τη στιγμή να επενδύσουμε σε περισσότερη και μεγαλύτερη άνεση στα μέσα μεταφοράς. Γνωρίζω ότι προσπαθούν. Εμείς σαν επιστήμονες το λέμε συνέχεια. Προσπαθήστε όσο μπορείτε να αποφύγετε στα μέσα μεταφοράς το συνωστισμό. Όσο αυτό είναι εφικτό, όσο είναι εφικτό. Φορέστε τη μάσκα σας. Μη τη φοράτε με λάθος τρόπο, κρεμασμένη κάτω ή -το δείχνω, πρέπει να το δείξω- ή κάτω από τη μύτη. Πολλούς ανθρώπους βλέπω να την έχουν κάτω από τη μύτη. Με συγχωρείτε, παραβίασα τον κανόνα. Αλλά οι κανόνες δεν είναι εδώ για να μας δεσμεύουν, είναι για να είμαστε περισσότερο ελεύθεροι.
Πιάνω πράγματα, παντού, δεξιά-αριστερά. Πλένω τα χέρια μου. – ‘Είναι ψυχαναγκασμός κύριε Τσιόδρα’. Όχι δεν είναι ψυχαναγκασμός, είναι μια ελεύθερη επιλογή, η οποία θα εμποδίσει τον ιό να τον μεταφέρω στα μάτια μου. Διάβαζα μια έρευνα τις προάλλες ότι όποιος φοράει γυαλιά είναι πιο προστατευμένος. Κι έλεγα ‘δόξα τω Θεώ, φοράω γυαλιά’, και δεν εκτίθενται τα μάτια μου, η βλεννογόνος των ματιών στον ιό.
Πρέπει να περιορίσουμε τις συναθροίσεις. Διαβάζω ‘140 εχθές διασκέδαζαν σε κέντρο’. Δηλαδή μέχρι ποιου σημείου πρέπει να φτάσει αυτή η ανάγκη να ξεδώσω, αυτή την περίοδο. Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2020, εκατόν δύο χρόνια μετά από μία πανδημία. Είναι τόσο μεγάλη ανάγκη να ξεδώσω, μαζί με άλλους 150 ανθρώπους, αδιαφορώντας για το διπλανό μου;
Βλέπετε ότι ο ιός δεν σέβεται κανέναν. Από τον άνθρωπο ο οποίος αυτή τη στιγμή δουλεύει στο εργοστάσιο στην επαρχία της Ελλάδος, μέχρι τους πολιτικούς, υψηλοτάτου κύρους, ο πρωθυπουργός ξένης χώρας διάβασα χτες. Δεν υπάρχουν όρια. Ο ιός είναι ένα πράγμα που δεν σέβεται κάποιου είδους περιορισμούς. Θα διασπαρεί, εφόσον τον έχεις στον αναπνευστικό σου βλεννογόνο θα τον διασπείρεις στο διπλανό σου.
Το ‘χουμε πει τόσες φορές, γιατί να το επαναλάβουμε; Δεν πρέπει. Και τελειώνω με το τελευταίο: Γίνεται μια τεράστια προσπάθεια από το Υπουργείο να ιχνηλατήσει τα κρούσματα. Να βρει τις στενές επαφές. Όσο περισσότερους ανθρώπους βρίσκουμε στα νέα κρούσματα που είναι στενές επαφές των προηγούμενων, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να ελέγξουμε αυτή την επιδημία.
Λένε μερικοί ότι η Νότια Κορέα μέχρι και το 80% των νέων κρουσμάτων της το βρίσκει από την ιχνηλάτηση και είναι επαφές. Εάν μπορέσουμε να φτάσουμε σε τέτοια νούμερα, θα περιορίσουμε την επιδημία, μαζί με όλα τα άλλα πράγματα που σας είπα. Που δεν είναι τόσο δύσκολα. Θεωρώ ότι είναι εύκολα. Εάν όμως δεν κάνουμε τίποτα από τα ανωτέρω, ή τα κάνουμε με βαριά καρδιά, ή τα κάνουμε νιώθωντας δεσμευμένοι, δεν θα τα τηρήσουμε σωστά. Θα τα τηρήσουμε λάθος, η επιδημία θα διασπαρεί ακόμα περισσότερο, η ικανότητα ιχνηλάτησης θα αδυνατίσει -και η ιχνηλάτηση προϋποθέτει βέβαια και το ισχυρό testing, το ισχυρό εργαστηριακό δίκτυο και θα μείνουμε πίσω. Και τότε το Εθνικό Σύστημα Υγείας θα πλημμυρίσει και θα θρηνήσουμε ακόμη περισσότερα θύματα.
Αλλά δεν ήρθα εδώ να σας μιλήσω για φόβο. Εγώ ήρθα εδώ για να σας μιλήσω για μια άλλου είδους ελευθερία που νομίζω ότι την έχετε και την καταλαβαίνετε. Δεν μπορώ να σας την επιβάλω ούτε εγώ, ούτε ο Υπουργός, ούτε η Επιτροπή, ούτε κανένας. Αυτή την ελευθερία την επιβάλλει ο εαυτός μας στον εαυτό μας. Και καμιά φορά όταν ο ίδιος επιβάλλεις στον εαυτό σου κάποια συμπεριφορά, είναι πολύ πιο εύκολο να την τηρήσεις. Και εσύ και τα παιδιά σου στα οποία γίνεσαι παράδειγμα, και οι συνάνθρωποί σου, στο κοινωνικό σου περιβάλλον και γίγνεσθαι και όλη η πολιτεία.
Δεν είμαι δάσκαλος ούτε καθηγητής. Λέει συνέχεια ‘καθηγητής’. Σας είπα και σας το’ λεγα και την πρώτη περίοδο. Είμαι ένας μαχητής κι εγώ. Μαθαίνω κοντά σας αυτή την πανδημία. Μαθαίνω δουλεύοντας 18, 19 ώρες την ημέρα. Κοιμάμαι 3-4 ώρες, ξενυχτάω για να ετοιμάσω την αναφορά για τον πρωθυπουργό, Δευτέρα-Τετάρτη-Παρασκευή, 3:30-4:00 το πρωί κοιμάμαι. Γιατί το λέω αυτό; Για να υπερηφανευτώ γι’ αυτό; Όχι. Δεν το λέω γι’ αυτό. Το λέω για να δείξω ότι απ’ όλους μας, ακόμη κι από μένα, που μου έτυχε, απαιτείται μία παραπάνω θυσία. Κι αυτή τη θυσία την έκαναν οι πρόγονοί μας πριν πόσα χρόνια, πριν από 80 χρόνια περίπου. Ας την κάνουμε κι εμείς σήμερα. Ευχαριστώ.
