Το καλοκαίρι είναι εδώ, τα σχολεία κλειστά, οι ώρες που τα αδέλφια βρίσκονται μαζί στο σπίτι, πολλές. Κοιτάζοντας την εν λόγω την συνύπαρξη μήπως νιώθετε ότι οι τσακωμοί και οι καυγάδες ανάμεσα στα παιδιά σας είναι συχνοί και γεμάτοι ένταση; Μήπως βλέπετε πως το ένα διαμαρτύρεται σιωπηλά ή και πιο ηχηρά και το άλλο είναι αυτό που το ενοχλεί συνήθως; Ακούγοντας τις φωνές τους και παρατηρώντας τα, μήπως αναρωτιέστε αν τελικά υπάρχει ανάμεσά τους το δίπολο του θύτη και του θύματος; Αν το πιο «ισχυρό» παιδί σας ασκεί bullying ή εκφοβίζει το πιο «αδύναμο»; Αν κουνάτε το κεφάλι καταφατικά, η ψυχολόγος Μαρίνα Μόσχα έχει όλες τις απαντήσεις…
Υπάρχει αδελφικός εκφοβισμός;
Η απάντηση είναι «ναι», υπάρχει ο εκφοβισμός ανάμεσα στα αδέλφια και μάλιστα σύμφωνα με έρευνες μάλιστα αγγίζει το 30%. Απλά, έχουμε συνηθίσει και εύκολα θεωρούμε πως οι τσακωμοί ανάμεσά στα αδέλφια αποτελούν μία φυσιολογική κατάσταση. Αν μάλιστα φέρετε στο μυαλό και δικές σας σχετικές αναμνήσεις, τότε σίγουρα θα πείτε πως «έτσι κάνουν όλα τα αδέλφια»
Ας δούμε όμως «τι και πώς» έχει η κατάσταση, ξεκινώντας από το τι είναι ο εκφοβισμός (bullying).
Τι είναι λοιπόν ο εκφοβισμός;
Ο εκφοβισμός έχει πάντα ως στόχο την απόκτηση και διατήρηση του ελέγχου και της κυριαρχίας στους άλλους, όπου επιτυγχάνεται μέσα από την επιβολή, την καταδυνάστευση, την πρόκληση σωματικής ή/και ψυχολογικής βίας. Όλη αυτή η συμπεριφορά δεν είναι τυχαία αλλά γίνεται εσκεμμένα, απρόκλητα και συστηματικά. Και επειδή κάποιοι έχουν την τάση να ωραιοποιούν καταστάσεις, λέγοντας πως αυτός είναι και ο κανόνας της φύσης, όπου «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», μην ξεχνάμε πως μιλάμε για εμάς τους ανθρώπους, που ξεχωρίζουμε από τα ζώα λόγω της ικανότητάς μας να σκεφτούμε, να αισθανθούμε και να συναισθανθούμε, να ακολουθούμε αυτό που ορίζει η λογική και το συναίσθημα μας υπαγορεύει… Έτσι λοιπόν, αυτή η επιβολή στον ανίσχυρο και πιο αδύναμο, μέσα από την δημιουργία κλίματος φόβου, μάλλον μας υποβιβάζει σε μία κατώτερη πνευματική κατάσταση. Πρόσφατη έρευνα σε 6.000 παιδιά στο Ηνωμένο Βασίλειο, εξέτασε κάθε πιθανό παράγοντα που θα μπορούσε να οδηγήσει στον οικογενειακό εκφοβισμό, συμπεριλαμβανομένων των οικογενειακών, γονεϊκών και παιδικών χαρακτηριστικών, όπως ο αριθμός των μελών της οικογένειας και η ψυχική τους υγεία, ο δείκτης νοημοσύνης, η προσωπικότητα, οι κοινωνικές δεξιότητες και ο αυτοσεβασμός.
Τα αποτελέσματα έδειξαν πως το 28% των παιδιών ανέφερε ότι είχε εμπλακεί σε καταστάσεις αδελφικού εκφοβισμού-είτε ως θύτης, είτε ως θύμα, είτε με εναλλαγή στους ρόλους θύτη – θύματος, ενώ η ηλικία έναρξης του εκφοβισμού ήταν γύρω στα 8 χρόνια. Η μελέτη περιγράφει τον αδελφικό εκφοβισμό ως επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά μεταξύ των αδελφών που σκοπεύει να προκαλέσει:
- σωματική βλάβη, για παράδειγμα, κλωτσιές, σπρωξίματα, χτυπήματα
- ψυχολογική βλάβη, λέγοντας δυσάρεστα πράγματα ή απειλές,
- κοινωνική έκθεση, λέγοντας ψέματα ή διαδίδοντας φήμες
- καταστροφή ιδιοκτησίας, κλοπή ή ζημιά αντικειμένων που ανήκουν στο θύμα, σπάσιμο παιχνιδιών…
Για να χαρακτηριστεί ως εκφοβισμός, η συμπεριφορά πρέπει να περιλαμβάνει μια πραγματική ή αντιληπτή ανισορροπία ισχύος.
Κάθε μορφή βίας ανάμεσα στα αδέλφια είναι εκφοβισμός;
Όχι. Εννοείται πως στις ηλικίες αυτές τα παιδιά, θα μαλώσουν, θα τσακωθούν, θα πειράξει το ένα το άλλο, θα διαφωνήσουν, θα ανταλλάξουν λόγια και θα τα ξαναβρούν, όπως γίνεται σχεδόν πάντα. Πρόκειται μάλιστα για μία διαδικασία όπου το κάθε ένα δοκιμάζει το όριο «μέχρι που το παίρνει» ή όχι, αναπτύσσοντας ικανότητες διαπραγμάτευσης και δοκιμάζοντας νέους τρόπους συμπεριφοράς και επίτευξης στόχων. Όλο αυτό βέβαια γίνεται χωρίς το παιδί να αντιλαμβάνεται «τι και πως» το κάνει όλο αυτό, απλά βλέπει το αποτέλεσμα που λειτουργεί ως ενισχυτικός ή αποτρεπτικός παράγοντας μιας συμπεριφοράς…
Πώς θα καταλάβουμε αν πρόκειται για μία φυσιολογική συμπεριφορά ανάμεσά τους ή υπάρχει εκφοβισμός;
Θα το καταλάβετε μέσα από την παρατήρηση και την κατανόηση στο ότι «μπορώ να διεκδικήσω τη θέση μου και να δοκιμάσω τα όρια, διεκδικώντας ακόμα και μέσα από τη σύγκρουση». Η διαφορά έγκειται στη διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτή τη διεκδίκηση και στη χρήση δύναμης και σωματικής υπεροχής για να επιβληθεί το ένα παιδί στο άλλο μέσα από τη βία και τον φόβο.
Ποιοι παράγοντες μπορούν να ενισχύσουν τον αδελφικό εκφοβισμό;
Παράγοντες που πιθανολογούν την ύπαρξη του αδελφικού εκφοβισμού σύμφωνα με την έρευνα, είναι:
- Τα μεγαλύτερα παιδιά – πρωτότοκα, οικογένειες με πολλά παιδιά ή οικογένειες με οικονομικά προβλήματα.
- Συγκρουσιακή σχέση των γονιών: έχει παρατηρηθεί πως αυξάνει ελαφρά τις πιθανότητες να πειραματιστεί το παιδί τους με συμπεριφορές εκφοβισμού προς τον αδελφό ή την αδελφή του.
- Παιδιά που εμφάνισαν αντικοινωνικά χαρακτηριστικά στην πρώιμη παιδική ηλικία είχαν περισσότερες πιθανότητες να εκφοβίσουν τον αδελφό τους ή την αδελφή τους, ενώ τα παιδιά με υψηλότερη αυτοεκτίμηση προστατεύονταν ελαφρώς από τον κίνδυνο εκφοβισμού.
- Παραδόξως, τα μονογονεϊκά νοικοκυριά και η φτωχή γονεϊκή μόρφωση και οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις δεν αύξησαν τον κίνδυνο εμφάνισης αδελφικού εκφοβισμού. Οι κοινωνικές συνθήκες και οι παράγοντες γονικής μέριμνας, συμπεριλαμβανομένης και της περιπτωσιολογικής κακοποίησης των γονέων, επηρέασαν μόνο ελαφρώς.
- Οι θύτες διαπιστώθηκε ότι έχουν προηγμένες κοινωνικές δεξιότητες που τους επιτρέπουν να προσαρμόσουν τις συμπεριφορές εκφοβισμού στο μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα.
Μπορεί να επηρεαστεί η συμπεριφορά του θύματος στη πορεία της ζωής του;
Κάποιες έρευνες δείχνουν ότι ο αδελφικός εκφοβισμός αυξάνει τον κίνδυνο θυματοποίησης από άλλους θύτες στη ζωή του αλλά και την πιθανότητα να αναπτύξει ψυχοσυναισθηματικά προβλήματα ως ενήλικας. Το παιδί που εκφοβίζεται από τα αδέλφια και τους συνομηλίκους του, βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα δυσάρεστη κατάσταση, καθώς η παιδική του ηλικία παραβιάζεται.
Οι επιπτώσεις του εκφοβισμού ανάμεσα στα αδέλφια φαίνεται να παραμένουν μακροπρόθεσμα, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η δημιουργία μιας υγιούς σχέσης ανάμεσα στα αδέλφια και να διπλασιάζεται ο κίνδυνος εμφάνισης κατάθλιψης και μιας συμπεριφοράς αυτοτραυματισμών του θύματος στην ενήλικη ζωή του.
Σημαντικό είναι να έχουμε στο μυαλό μας πως ο αδελφικός εκφοβισμός δεν είναι κάτι που αφορά μόνο τη σχέση ανάμεσα στα αδέλφια αλλά καθρεφτίζει πολλές φορές και το οικογενειακό περιβάλλον που εμπλέκεται, εφόσον είναι παρόντες οι γονείς και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, γιαγιάδες και παππούδες ή άλλοι συγγενείς. Εμπλέκει δηλαδή όλους όσους είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξη του περιστατικού, βάζοντάς τους στο ρόλο του «παρατηρητή» που είναι εξίσου επικίνδυνος με το ρόλο του θύτη εφόσον ανέχεται την κατάσταση και δεν κάνει κάτι για να την σταματήσει, άσχετα από το αν υποστηρίζουν και παίρνουν το μέρος του παιδιού-θύτη ή σιωπηλά μέσα τους το μέρος του θύματος.
Τι να προσέξουμε ως γονείς;
- Οι γονείς σε αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται να είναι σε εγρήγορση ώστε πρώτα από όλα να παρατηρήσουν το φαινόμενο του εκφοβισμού που συμβαίνει στην οικογένειά τους και στη συνέχεια να δουν πως θα το αντιμετωπίσουν. Δείξτε ίση μεταχείριση προς τα παιδιά σας, ώστε να μην νιώθει κάποιο ριγμένο, ότι δεν έχει την εύνοιά σας ή να νιώθει πως το αγαπάτε λιγότερο σε σχέση με τα αδέλφια του
- Μην κάνετε διακρίσεις αλλά ούτε και να συγκρίνετε τα παιδιά μεταξύ τους
- Να είστε δίκαιοι απέναντί τους
- Μην τα ξεχωρίζετε με βάση την ηλικία, τις επιτεύξεις, την ομορφιά ή άλλα τέτοιου είδους χαρακτηριστικά
- Μην ακολουθείτε στερεότυπα, όπως είναι αγόρι και πρέπει να… ή είναι το πρωτότοκο και πρέπει να…
Είναι λογικό να έχετε περισσότερη αδυναμία σε κάποιο από τα παιδιά σας, το θέμα είναι να μην τους το δείχνετε για να μην υπάρχουν μεταξύ τους ζήλιες, κόντρες και χειριστικές συμπεριφορές που μπορούν να εξελιχθούν σε αδελφικό εκφοβισμό.
Ευχαριστούμε για την συνεργασία την κ. Μαρίνα Μόσχα, ΜΑ Κλινικής Ψυχολογίας
