Φαγούρα, ερυθρότητα, εξανθήματα, πληγές: η ατοπική δερματίτιδα απασχολεί παιδιά και ενήλικες. Η αντιμετώπιση του ενοχλητικού εκζέματος δεν είναι δύσκολη, είναι όμως απαιτητική.
Πολλοί διαβάζουν τον όρο για πρώτη φορά. Και αυτό γιατί οι περισσότεροι από εμάς δεν είναι εξοικειωμένοι με τη λέξη «ατοπική». Η συγκεκριμένη λέξη συνδέεται με το φάσμα της «ατοπίας» που αναφέρεται στους ανθρώπους που έχουν προδιάθεση στην αλλεργία και στις εκδηλώσεις της, όπως το άσθμα, η ρινίτιδα, επιπεφυκίτιδα, κνίδωση ή ουρτικάρια, η διατροφική αλλεργία. Αυτή η ασθένεια της επιδερμίδας αφορά μέχρι και το 1/3 των παιδιών του δυτικού κόσμου. Και η εμφάνισή της ευνοείται από κληρονομικούς αλλά και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Να σημειώσουμε εδώ ότι το περιβάλλον και γενικότερα ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχουν οδηγήσει σε αύξηση των κρουσμάτων -η συχνότητά της τριπλασιάστηκε τα τελευταία 40 χρόνια- κυρίως στα αστικά κέντρα του δυτικού κόσμου και κατά μεγάλο ποσοστό στις ηλικίες 20-35 ετών.
Ποιοι παράγοντες συγκεκριμένα ευνόησαν την αυξημένη συχνότητα εμφάνισής της; Η υπερέκθεση σε ερεθιστικούς και αλλεργικούς παράγοντες (ατμοσφαιρική ρύπανση, συντηρητικά σε τροφές και προϊόντα). Επιπλέον, η υπερβολική χρήση αντισηπτικών και απορρυπαντικών. (Γι’ αυτό και κορυφαίοι δερματολόγοι συνιστούν στις νέες μητέρες να μη χρησιμοποιούν αντισηπτικά.) Σε γαλλικές έρευνες αναφέρεται ότι συντελούν και εξωτερικοί παράγοντες όπως το στρες και το κλίμα. Όσον αφορά την κληρονομικότητα, θα λέγαμε ότι παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του ατοπικού εκζέματος. Σύμφωνα με γενετική έρευνα των Cookson και Lawrence στο χρωμόσωμα 1q21, που είναι το πιο μεγάλο από τα 23 ανθρώπινα χρωμοσώματα, τοποθετείται η επικρατέστερη και πιο σημαντική μετάλλαξη του ατοπικού εκζέματος που κληρονομείται από γενιά σε γενιά. Αν ο ένας γονιός έχει άσθμα ή αλλεργική ρινίτιδα, η πιθανότητα το παιδί να έχει ατοπική δερματίτιδα είναι 56%, ποσοστό που αυξάνεται στο 81% αν τα παρουσιάζει και ο άλλος γονιός. Δύο μεγάλες ομάδες γονιδίων παίζουν ρόλο. Αυτά που ελέγχουν το ανοσολογικό σύστημα και αυτά που κωδικοποιούν τη δομή της επιδερμίδας.
Συμπτώματα και ερεθιστικές ουσίες
Το έκζεμα πρακτικά σημαίνει ότι ο δερματικός φραγμός (πρόκειται για ένα προστατευτικό στρώμα που είναι μέρος της επιδερμίδας που εμποδίζει την απώλεια νερού και την εισβολή μικροοργανισμών) είναι διαταραγμένος γιατί η επιδερμίδα έχει μειωμένα λιπίδια (κεραμίδια, λινολεϊκό οξύ) και περιορισμένη έκκριση φιλαγγρίνης, μιας πρωτεΐνης που κρατά νερό μέσα στην επιδερμίδα. Γι’ αυτούς τους λόγους στην ατοπική δερματίτιδα το δέρμα είναι ξηρό και ερεθισμένο. Επιπλέον, είναι μειωμένη η άμυνα του δέρματος απέναντι σε ιούς και μικρόβια και εκδηλώνονται ευκολότερα δερματικές λοιμώξεις. Μεγάλος λόγος γίνεται για το μικροβίωμα του δέρματος (τον πληθυσμό των μικροβίων που φυσιολογικά αποικίζουν το δέρμα μας και είναι σύμμαχοι της υγείας του). Το μικροβίωμα είναι διαταραγμένο στο έκζεμα και το δέρμα αποικίζεται από μικρόβια και ειδικά σταφυλόκοκκους που προκαλούν εξάρσεις των συμπτωμάτων.
Οι ερεθιστικές ουσίες, τα μικρόβια και τα διάφορα αλλεργιογόνα πυροδοτούν τη φλεγμονώδη αντίδραση στο δέρμα. Τα συχνότερα ερεθιστικά αίτια είναι σαπούνια-απορρυπαντικά, καλλυντικά, μάλλινα και συνθετικά ρούχα, ψυχρό και ξηρό κλίμα, ατμοσφαιρική ρύπανση. Τα συχνότερα αλλεργιογόνα που εμπλέκονται είναι τροφές (αυγά, γάλα, δημητριακά, ψάρια), αεροαλλεργιογόνα (γύρη, ακάρεα οικιακού χώρου, τρίχωμα ζώων) και εξ επαφής αλλεργιογόνα (συντηρητικά, νικέλιο, αρώματα).
Πρακτικές αντιμετώπισης
Το Α και το Ω στην αντιμετώπισή της είναι η σωστή περιποίηση της επιδερμίδας. Στόχος είναι η αποκατάσταση του δερματικού φραγμού. Αν γίνει αυτό σωστά μειώνονται οι εξάρσεις που ταλαιπωρούν τα παιδιά. Επίσης, προστατεύουμε το παιδί από ιογενείς και μικροβιακές λοιμώξεις και από την ευαισθητοποίησή του σε αλλεργικούς παράγοντες και την ανάπτυξη αλλεργιών στο μέλλον. Διαλέγουμε λοιπόν ειδικά δερμοκαλλυντικά (καθαριστικά και κρέμες) για ατοπική δερματίτιδα που μπορεί να περιέχουν βρόμη (η βρόμη έχει επουλωτική και αντιφλεγμονώδη δράση) και λιπίδια, ώστε να αναπληρώσουμε αυτά που λείπουν. Στις εξάρσεις χρησιμοποιούμε κρέμες με κορτικοστεροειδή ή τοπικούς αναστολείς καλσινευρίνης και αντιισταμινικά. Σε δύσκολες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί θεραπεία από το στόμα με κορτικοστεροιδή ή κυκλοσπορίνη, αλλά και φωτοθεραπεία ή ανοσοθεραπεία.
Αν υπάρχει κληρονομικότητα δεν μπορούμε να αποφύγουμε την εμφάνισή της. Μπορούμε όμως σίγουρα να ελέγξουμε τις υποτροπές και να προστατεύσουμε την ποιότητα ζωής του παιδιού. Σημαντική είναι η έγκαιρη διάγνωση της κατάστασης και ο έλεγχος των εκλυτικών παραγόντων και στην άμεση έναρξη αγωγής.
Πρέπει να αποδοθεί από τους νέους γονείς μεγάλη σημασία στα δερμοκαλλυντικά και στην περιποίηση του δέρματος από την πρώτη κιόλας ημέρα της ζωής του παιδιού. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι το βασικότερο σημείο στη θεραπευτική αντιμετώπιση της ατοπικής δερματίτιδας αποτελεί καταρχάς η ενυδάτωση του δέρματος με μαλακτικά, ώστε να καταπολεμηθεί η ξηροδερμία, η οποία ευθύνεται για τον έντονο συνοδό κνησμό («το ενοχλητικό αίσθημα που προκαλεί την επιθυμία, ή το αντανακλαστικό, του ξεσμού» μια διατύπωση του 1665 από τον Γερμανό γιατρό Samuel Hafenreffer, που ισχύει μέχρι σήμερα).
Αυτό που επιδιώκουν οι ειδικοί επιστήμονες παιδίατροι ή δερματολόγοι πάντα είναι η αποσαφήνιση της αιτιοπαθογένειας, που είναι ο θεμέλιος λίθος που οδηγεί στον σχεδιασμό νέων θεραπευτικών στρατηγικών. Ήδη εγκρίθηκε η πρώτη στοχευμένη βιολογική θεραπεία για ενήλικες με σοβαρή ατοπική δερματίτιδα (dupilumab).
Παράλληλα στην αντιμετώπισή της συμβάλλει και η χρήση ενδυμασίας με μεταξωτές αντιμικροβιακές ίνες (dermasilk). Σε μελέτες τα παιδιά που φορούσαν ρούχα από το συγκεκριμένο υλικό παρουσίασαν μακράς διάρκειας ύφεση των συμπτωμάτων και σε μια άλλη μελέτη αποδεικνύεται ότι η ισχύς αυτού του υλικού φάνηκε να είναι τόσο αποτελεσματική όσο και η χρήση κορτιζόνης.
Επιπλέον, πολλές δραστικές ουσίες μελετούνται για την αποκατάσταση του δερματικού φραγμού. Για παράδειγμα, η υδροξυδεσίνη είναι λιπαρό οξύ παράγωγο του βασιλικού πολτού που παράγει φιλαγγρίνη. Επίσης το ηλιέλαιο περιέχει παράγωγα με αντιφλεγμονώδη δράση. Μεγάλο ενδιαφέρον υπάρχει και για το μικροβίωμα του δέρματος που παίζει ρόλο-κλειδί και ήδη κυκλοφορούν καλλυντικά που το αποκαθιστούν.
Με την επιστημονική υποστήριξη της δερματολόγου αφροδισιολόγου Παναγιώτας Ρήγα και τη βοήθεια των παιδιάτρων Κρυσταλλίας Βαλσαμίδη, Παναγιώτη Ζαφείρη, αμφότερων επιμελητών Α’ στη Β’ Παιδιατρική Κλινική του Ιατρικού Κέντρου Αθηνών
