Βήμα – βήμα το δύσκολο ταξίδι των εμβολίων σε χώρες με τροπικό κλίμα

Κάθε χρόνο, οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα εμβολιάζουν εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως στο πλαίσιο παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση επιδημιών ιλαράς, μηνιγγίτιδας, διφθερίτιδας, κοκκύτη και κίτρινου πυρετού. Όμως η μεταφορά και η αποθήκευση των εμβολίων σε μια «ψυχρή αλυσίδα» στην τροπική ζέστη πολλών χωρών στις οποίες εργάζονται οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα είναι μια τεράστια πρόκληση, αλλά και βασικός παράγοντας χαμηλών ποσοστών ανοσοποίησης.

Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ©Pablo Garrigos/MSF

Τι είναι η ψυχρή αλυσίδα;

Σήμερα, σχεδόν όλα τα εμβόλια πρέπει να διατηρούνται σε θερμοκρασία 2-8 °C από τη στιγμή που παρασκευάζονται μέχρι να φτάσουν στους παραλήπτες. Διαρκώς. Η σταθερότητα ενός εμβολίου μπορεί να επηρεαστεί εάν, για παράδειγμα, εκτεθεί σε μεταβολές θερμοκρασίας. Αν συμβεί αυτό, το εμβόλιο μπορεί να χάσει εν μέρει ή εντελώς την αποτελεσματικότητά του (τη δραστικότητά του, όπως είναι ο ιατρικός όρος). Η διατήρηση μιας συνεχούς ψυχρής αλυσίδας σε περιοχές με περιορισμένα μέσα όπου η παροχή ηλεκτρικού ρεύματος είναι αναξιόπιστη, ή ακόμη και ανύπαρκτη, δεν είναι εύκολη.

Η οργάνωση GAVI Alliance, που υποστηρίζει τη διάθεση νέων εμβολίων στις αναπτυσσόμενες χώρες, εκτιμά ότι οι μισές δομές υγείας στις φτωχότερες χώρες δεν έχουν καθόλου ρεύμα, ενώ μόνο το 10% έχουν αξιόπιστη παροχή ρεύματος. Νέα εργαλεία, όπως τα ηλιακά ψυγεία, και παλιότερα, όπως τα ψυγεία κηροζίνης, σίγουρα βοηθούν. Είναι όμως πολύ ακριβά και η συντήρησή τους έχει δυσκολίες. «Στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, για παράδειγμα, μεγάλα ισοθερμικά κιβώτια μεταφέρονται με τα χέρια σε δύσβατα μονοπάτια, τα οποία μερικές φορές πρέπει να καθαριστούν από την άγρια βλάστηση ή διασχίζουν ποταμούς, για να φτάσουν στα σημεία εμβολιασμού» τονίζει ο Μάλκολμ Τάουνσεντ, τεχνικός υπεύθυνος ψυχρής αλυσίδας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.

Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ©Dieter Telemans

Πώς λειτουργεί η ψυχρή αλυσίδα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα;

1. Τα εμβόλια αποθηκεύονται σε έναν ψυχόμενο χώρο στις μεγάλες αποθήκες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Η αποθήκη στις Βρυξέλλες έχει εμβαδόν 7.000 τ.μ. και περιέχει τα πάντα, από φάρμακα και οχήματα μέχρι σκηνές χειρουργείου και χειρουργικές στολές.

2. Τα εμβόλια μεταφέρονται με φορτηγό μέσα σε ένα ψυγείο που καλύπτεται με πάγο για το ενδεχόμενο βλάβης.

3. Λόγω της δυσκολίας διατήρησης της χαμηλής θερμοκρασίας κατά τη μεταφορά, τα εμβόλια αποστέλλονται στο πεδίο με μεταγωγικά αεροπλάνα. Εκτός από τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όλα τα άλλα φάρμακα και υλικά μεταφέρονται με φορτηγά πλοία, καθώς το κόστος μεταφοράς είναι χαμηλότερο και ο περιβαλλοντικός αντίκτυπος μικρότερος.

4. Το αεροπλάνο προσγειώνεται στη χώρα προορισμού και τα εμβόλια περνούν από το τελωνείο.

5. Τα εμβόλια μεταφέρονται στα κεντρικά αποθηκευτικά σημεία των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, που μπορεί να είναι οτιδήποτε, από μια αποθήκη έως ένα υπόστεγο. Τα εμβόλια τοποθετούνται σε ψυχόμενο χώρο ή σε ένα μεγάλο ψυγείο που τροφοδοτείται από γεννήτρια.

6. Στο πρόγραμμα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, η ομάδα αποφασίζει τι χρειάζεται, και ο τεχνικός υπεύθυνος δημιουργεί ένα αίτημα αποθέματος.

7. Τα αποθέματα των εμβολίων μεταφέρονται με όχημα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα σε μικρότερα προγράμματα της οργάνωσης σε πόλεις και στην ύπαιθρο μέσα σε ισοθερμικά κιβώτια.

8. Σε χώρες όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, οι δρόμοι συχνά είναι αδιάβατοι για μεγάλα οχήματα εξαιτίας της λάσπης. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα ισοθερμικά κιβώτια μεταφέρονται με μοτοσικλέτες για να φτάσουν σε κάθε σημείο της υπαίθρου.

9. Τα εμβόλια φτάνουν στον προορισμό τους και χορηγούνται στον πληθυσμό με ένεση.

Τσαντ ©Juan Haro

Πώς μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα της ψυχρής αλυσίδας;

Σύμφωνα με κάποια στοιχεία, ορισμένα εμβόλια μπορούν να διατηρηθούν με ασφάλεια εκτός της ψυχρής αλυσίδας για συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα. Αυτή η πιο ευέλικτη χρήση της ψυχρής αλυσίδας ονομάζεται αλυσίδα ελεγχόμενης θερμοκρασίας ή ευέλικτη ψυχρή αλυσίδα. Η προσέγγιση αυτή έχει πολλά δυνητικά οφέλη, καθώς μειώνεται το κόστος, αποτρέπεται η καταστροφή των εμβολίων από την ακούσια κατάψυξη και, το σημαντικότερο, διευκολύνεται η πρόσβαση σε παιδιά που ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές τα οποία διαφορετικά δεν θα εμβολιάζονταν. Ωστόσο, πολύ λίγοι κατασκευαστές εμβολίων έχουν μελετήσει περαιτέρω ή έχουν δημοσιεύσει στοιχεία για τη σταθερότητα των εμβολίων τους εκτός της τυπικής σύστασης για διατήρηση σε θερμοκρασία 2-8 °C. Ένας λόγος για αυτό είναι ότι η ανάγκη για πιο ευέλικτη ψυχρή αλυσίδα στις πλούσιες χώρες, όπου η ψύξη είναι απρόσκοπτη, επομένως οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν έχουν κίνητρο για την παραγωγή πιο θερμοσταθερών εμβολίων.

Η αλυσίδα ελεγχόμενης θερμοκρασίας
Στην πράξη, μια αλυσίδα ελεγχόμενης θερμοκρασίας επιτρέπει τη διατήρηση ενός εμβολίου σε θερμοκρασία περιβάλλοντος, έως ένα συγκεκριμένο όριο (π.χ. 40 °C), για περιορισμένο χρόνο αμέσως πριν από τη χορήγησή του. Μέχρι αυτή την «παρεκτροπή» από την ψυχρή αλυσίδα, το εμβόλιο θα πρέπει να συνεχίσει να διατηρείται στην παραδοσιακή ψυχρή αλυσίδα 2-8 °C. «Σε πολλά μέρη, συχνά φτάνεις σε ένα κέντρο υγείας –ένα μέρος που θα πρέπει να είναι γεμάτο παιδιά– και διαπιστώνεις ότι δεν υπάρχει κανείς, ούτε προσωπικό ούτε ασθενείς. Καταλαβαίνεις γιατί όταν βλέπεις ότι το ψυγείο για τα εμβόλια είναι χαλασμένο και δεν έχει εμβολιαστεί κανένα παιδί εδώ και μήνες» αναφέρει η Ντίνα Χόβλαντ, νοσηλεύτρια και μαία των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.

Η αλυσίδα ελεγχόμενης θερμοκρασίας έχει τεράστια οφέλη σε εκστρατείες εμβολιασμού σε μέρη με περιορισμένα μέσα. Οι εκστρατείες μαζικού εμβολιασμού απαιτούν τη μεταφορά εκατοντάδων ή χιλιάδων φιαλιδίων μέσα σε ισοθερμικά κιβώτια γεμάτα με παγοκύστες. Αν οι εκστρατείες εμβολιασμού μπορούσαν να απαλλαγούν από αυτές τις απαιτήσεις, τα πράγματα θα ήταν αρκετά ευκολότερα για τους εμβολιαστές, που συχνά είναι αναγκασμένοι να περπατήσουν μεγάλες αποστάσεις μεταφέροντας ισοθερμικά κιβώτια για να φτάσουν στις πιο απομακρυσμένες κοινότητες. Αν δεν υπήρχε ανάγκη για ισοθερμικά κιβώτια, θα μπορούσαν να μεταφερθούν περισσότερα εμβόλια, και επομένως να εμβολιαστούν περισσότερα παιδιά με την ίδια προσπάθεια.

Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα συμπληρώνουν φέτος 50 χρόνια διεθνούς δράσης σε εστίες πολέμου, σε χώρες που έχουν υποστεί φυσικές καταστροφές και σε περιοχές που μαστίζονται από επιδημίες. To 2019 οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα εμβολίασαν 1.129.794 ανθρώπους κατά της ιλαράς και 169.199 κατά της μηνιγγίτιδας.