Το κοινωνικό στίγμα, σε όλες τις εκφάνσεις του, που περιβάλλει την αυτοκτονία παραμένει έως σήμερα το μεγαλύτερο εμπόδιο στην πρόληψη και σε μία σωτήρια ανοιχτή συζήτηση γύρω από το φάσμα της αυτοκτονικότητας. Στην Ελλάδα ξεπερνούν τα τελευταία χρόνια τις 500 οι αυτοκτονίες ετησίως, και διεθνώς τις 800.000 -ένας άνθρωπος θέτει τέλος στη ζωή του ανά 40 δευτερόλεπτα…
H 10η Σεπτεμβρίου έχει καθιερωθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τη Διεθνή Ένωση για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα ως Παγκόσμια Ημέρα για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, με στόχο την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στο πεδίο της πρόληψης της αυτοκτονίας και των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών.
Η αυτοκτονία, παγκόσμιο φαινόμενο και μείζον ζήτημα δημόσιας υγείας, ήταν η 18η αιτία θανάτου σε διεθνή κλίμακα, βάσει των τελευταίων στοιχείων του ΠΟΥ για το έτος 2016 (αναλογεί στο 1,4% όλων των θανάτων παγκοσμίως), με το 9% των περιπτώσεων να καταγράφεται σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Πρόκειται για τη δεύτερη αιτία θανάτου στις ηλικίες 15-29 ετών.
Το φύλο διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στην αυτοκτονική συμπεριφορά: οι άνδρες αυτοκτονούν 3 φορές πιο συχνά από ότι οι γυναίκες και χρησιμοποιούν πιο βίαια μέσα, ενώ οι γυναίκες αποπειρώνται αυτοκτονία 4 φορές συχνότερα από τους άνδρες. Για κάθε μία αυτοκτονία 135 άνθρωποι βυθίζονται σε βαθιά ψυχική οδύνη, όντας αντιμέτωποι και με το στίγμα που συνοδεύει την αυτοκτονία, ή επηρεάζονται κατ’ άλλους τρόπους, αριθμός που ισοδυναμεί με 108 εκατομμύρια ανθρώπους ετησίως.
Όλοι μπορούμε να συνεισφέρουμε στην πρόληψη, ατομικά και συλλογικά, είναι το μήνυμα που στέλνει εκ νέου η Διεθνής Ένωση για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας το 2020. Ως μέλη της κοινωνίας, φίλοι, παιδιά, γονείς, συνάδελφοι. Η πρόληψη απαιτεί τις προσπάθειες πολλών και τη συνεργασία μεταξύ κοινότητας, επαγγελματιών υγείας, πολιτικών αξιωματούχων και κυβερνήσεων στην κατεύθυνση ολοκληρωμένων στρατηγικών σε πολλαπλά επίπεδα με στοχευμένες κοινωνικές και πολιτικές παρεμβάσεις.
Αυξητική τάση στην Ελλάδα και υποκαταγραφή
Κατά τα έτη 2018, 2019 και μέχρι τις 31/8/2020 ο αριθμός των αυτοκτονιών στην Ελλάδα παρουσιάζει σταθερή αυξητική τάση, ξεπερνώντας τις 500 ετησίως, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας του κοινωνικού φορέα «Κλίμακα», ο οποίος λειτουργεί την 24ωρη γραμμή παρέμβασης 1018 που στελεχώνεται από εξειδικευμένους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Η πλειοψηφία των αυτοχείρων ήταν άνδρες και άνθρωποι ηλικίας άνω των 80 και 50 έως 59 ετών.
Το 2019 η γραμμή δέχθηκε 19.722 κλήσεις, εκ των οποίων οι 2369 με αίτημα στο φάσμα της αυτοκτονικότητας. Το 2018 το 30% των καλούντων είχε προηγούμενη ψυχιατρική νοσηλεία.
Παγκοσμίως, και στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι αυτοκτονίες είναι πολύ περισσότερες όσων επισήμως καταγράφονται, ενώ για κάθε μία αυτοκτονία σημειώνονται 25 απόπειρες και πολλοί περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται να βάλουν τέλος στη ζωή τους, κατά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Στην Ελλάδα δεν υφίστανται στοιχεία για τις μη θανατηφόρες απόπειρες. Πολύ σημαντικό ρόλο ως προς την υποκαταγραφή διαδραματίζει το στίγμα, αναφέρει στο ygeiamou.gr o κ. Κυριάκος Κατσαδώρος, Ψυχίατρος και επιστημονικός διευθυντής της «Κλίμακα» , τονίζοντας πως «όλες αυτές οι απόπειρες είναι δυστυχώς ένα 10% με 15% μελλοντικές αυτοκτονίες».
Σημειώνονται αυτοκτονίες που έχουν να κάνουν με πτώση από ύψος, πνιγμό, αυτοκινητικό δυστύχημα που πρέπει να αποτυπώνονται σωστά, επισημαίνει ο κ. Κατσαδώρος αναφέροντας πως στις μαρτυρίες προς την «Κλίμακα» ανθρώπων που έχουν χάσει οικείους τους διαπιστώνεται σειρά λαθών από τους εκάστοτε φορείς καθ’ όλα τα στάδια των ακολουθητέων διαδικασιών.
Κατά την «Κλίμακα» η υποκαταγραφή είναι εντονότερη ακόμη στην Ελλάδα και αποδίδεται είτε στη δυσκολία να εξακριβωθεί ότι όντως υπήρχε αυτοκτονική πρόθεση (όπως στην περίπτωση ενός ατυχήματος), είτε σε κοινωνικούς, θρησκευτικούς και άλλους λόγους.
Ο κοινωνικός φορέας καλεί σε μία εθνική στρατηγική πρόληψης και να βελτιωθούν οι διαδικασίες καταγραφής και αποτύπωσης των περιστατικών ώστε να καταστεί εφικτή η παραγωγή αξιόπιστων δεδομένων, γεγονός που συνιστά πρωτεύον συστατικό ανάπτυξης δράσεων και ανάληψης στρατηγικών πρωτοβουλιών στο πεδίο πρόληψης της αυτοκτονίας.
Προειδοποιητικά σημάδια – Πώς μπορώ να βοηθήσω
Εάν παρατηρούμε σε εμάς τους ίδιους, είτε σε οικεία πρόσωπα, ακόμη και ήπια συμπτώματα διαταραχών (ή συμπτώματα που εμείς θεωρούμε ήπια) ας μη φοβηθούμε να απευθυνθούμε σε έναν ειδικό, επισημαίνει μιλώντας στο ygeiamou.gr η κ. Ευερίνα Κατιρτζόγλου, Ψυχίατρος, Επιστηµονικός Συνεργάτης Πανεπιστηµίου Αθηνών, Α’ Ψυχιατρική Κλινική Αιγινήτειο Νοσοκοµείο.
Πρώτο και πολύ βασικό στοιχείο που πρέπει να μας επιστήσει την προσοχή είναι όταν παρατηρούμε αλλαγές στη συμπεριφορά.
Εάν γίνονται αναφορές σε θέματα θανάτου ή εάν αντιλαμβανόμαστε ότι το οικείο μας πρόσωπο κάνει σχετικές αναζητήσεις μέσω Διαδικτύου. Εάν το άτομο αναφέρεται πλέον σε μεγάλη απελπισία, σε αισθήματα ματαιότητας για τη ζωή, εάν βλέπουμε ότι υπάρχει έντονος ψυχικός πόνος ή έντονο στρες και άγχος, ή και όταν συνυπάρχει χρήση ουσιών και αλκοόλ που δεν υπήρχε πριν.
Οι αλλαγές στη συμπεριφορά μπορεί να περιλαμβάνουν θυμό, έντονη ευερεθιστότητα, θλίψη, κλάμα, διαταραχές του ύπνου και της όρεξης, όταν ο άνθρωπος κλείνεται στον εαυτό του, όταν αποφεύγει τον κόσμο. Όλα αυτά δεν είναι απαραίτητα ενδεικτικά αυτοκτονικότητας, αλλά μπορεί να είναι ενδεικτικά μίας πολύ επιβαρυμένης ψυχικής κατάστασης. Και το αντίθετο ακριβώς. Όταν κάποιος αποφεύγει να μιλήσει για όσα νιώθει, κατά την κ. Κατιρτζόγλου.
Εάν οι αλλαγές αυτές μας προσανατολίζουν είτε προς έντονη θλίψη, στενοχώρια, απελπισία, και εάν ειδικά υπάρχουν ακόμη πιο έκδηλες αλλαγές που αγγίζουν τα θέματα του θανάτου και της αυτοκτονίας, η σωστή αντιμετώπιση πάντα είναι να κατευθυνθεί το άτομο προς έναν ειδικό.
Σε καμία περίπτωση δεν γίνεται ο συγγενής, ο φίλος, να αναλάβει την ευθύνη και το ψυχικό βάρος του να προσπαθήσει να ανατρέψει μία τέτοια κατάσταση, και φυσικά δεν είναι επαγγελματίας, επισημαίνει η Ευερίνα Κατιρτζόγλου.
Ορισμένοι άνθρωποι είναι θετικοί στο να επισκεφθούν κάποιον ειδικό και μάλιστα μερικές φορές ο ψυχικός πόνος είναι τόσο έντονος που πραγματικά το θέλουν. Άλλοι άνθρωποι, όμως, μπορεί να είναι έντονα αρνητικοί σε μία τέτοια πρόταση. Εκείνο που χρειάζεται να καταλάβει ο άνθρωπος που βρίσκεται σε μία τόσο έντονη ψυχική κατάσταση είναι ότι ο φίλος του, ο συγγενής του, είναι σύμμαχος.
Είναι δίπλα του για να τον υποστηρίξει, να τον καταλάβει, να τον αγκαλιάσει, να τον πάρει από το χέρι και να τον οδηγήσει προς μία βοηθητική κατεύθυνση. Ούτε πρέπει να εκληφθεί ως απόπειρα επιβολής, ούτε και πρόκειται για προσπάθεια να αναλάβει την ευθύνη να τον θεραπεύσει.
Είναι δίπλα για να τον υποστηρίξει, και μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να γίνει και η προτροπή προς τον ειδικό δείχνοντάς ότι καταλαβαίνουμε ή ότι προσπαθούμε να καταλάβουμε ότι πονάει, ότι είναι πολύ δύσκολη η κατάσταση γι’ αυτόν.
Εάν ο συγγενής ή φίλος βρίσκεται σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση μπορεί να απευθυνθεί και ο ίδιος σε έναν ειδικό για να μπορέσει και εκείνος να κατευθυνθεί, και όχι για να γίνει μία προσπάθεια αντιμετώπισης του ατόμου, του συγγενούς, από απόσταση, σημειώνει η ίδια -για να πάρει ο ίδιος κάποιες χρήσιμες συμβουλές για το πώς να κατευθύνει τη συζήτηση ώστε να προτρέψει το άτομο να δεχθεί τη βοήθεια ειδικού.
Η διάσταση του κορωνοϊού
Η Παγκόσμια Ημέρα Πρόληψης της Αυτοκτονίας έρχεται σε ένα έτος που χαρακτηρίζεται από την πρωτόγνωρη απειλή της νόσου COVID-19, η οποία συνιστά πρόκληση για το συνολικό φάσμα της ψυχικής υγείας με τον αντίκτυπο να είναι ακόμη πολύ πρώιμο να εκτιμηθεί εν γένει, και ιδίως στο πεδίο της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.
Το σύστημα ερευνητικής καταγραφής του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας της «Κλίμακα» δεν καταγράφει κάποια ιδιαίτερη διαφοροποίηση στις καταγεγραμμένες αυτοκτονίες σε σχέση με τα στοιχεία για το ίδιο χρονικό διάστημα τα τελευταία χρόνια, με τον κοινωνικό φορέα να υπογραμμίζει πως η αυτοκτονία αποτελεί πολυπαραγοντικό και πολυδιάστατο ζήτημα με πολλαπλά αίτια και για το λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία η αποφυγή οποιασδήποτε συσχέτισης της αυτοκτονίας αποκλειστικά με την πανδημία.
Αυτή η κρίση της δημόσιας υγείας έχει φέρει νέα δεδομένα και προκλήσεις τόσο στην φροντίδα των ευάλωτων πληθυσμών όσο και στην πρόληψη της αυτοκτονίας.
Σύμφωνα με την «Κλίμακα», η επιστημονική γνώση που διαθέτουμε έως τώρα από την εμπειρία προηγούμενων πανδημιών (Ισπανική Γρίπη – 1918, Ιός Sars – 2003) αναδεικνύει την σχέση του ψυχοπιεστικού αυτού παράγοντα με αύξηση των αισθημάτων φόβου, αδυναμίας, αβοηθησίας και αβεβαιότητας για το μέλλον, με την επιβάρυνση του ψυχικού φορτίου των ήδη ευάλωτων ατόμων και την κινητοποίηση ακραίων ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων στον γενικό πληθυσμό.
Στρατηγικές προστασίας της δημόσιας υγείας που δεν είχαν εφαρμοστεί ξανά στον σύγχρονο κόσμο, όπως η καραντίνα και τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, δύναται να αποτελούν μεν επιβαρυντικούς παράγοντες εμφάνισης ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων, δεν αποτελούν ωστόσο παραμέτρους που αποκλειστικά μπορούν να ευθύνονται για την αυτοκτονία, κατά τον κοινωνικό φορέα.
Επ’ αυτού, ο κ. Κυριάκος Κατσαδώρος δηλώνει στο ygeiamou.gr πως οι αυτοκτονίες που έχουν καταγραφεί μέχρι στιγμής στην Ελλάδα από το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών, τους μήνες από τον Απρίλιο έως τον Αύγουστο, δεν συσχετίζονται με την πανδημία του κορωνοϊού. «Στιγματίζουμε τα πάντα, ας μην το κάνουμε και αυτό» αναφέρει.
«Σίγουρα ο κορωνοϊός θα επιδράσει στην ψυχική μας υγεία μελλοντικά. Σίγουρα θα είμαστε άλλοι άνθρωποι» αναφέρει ο κ. Κατσαδώρος αναφορικά με την πανδημία, σημειώνοντας όμως πως η αυτοκτονία εδράζεται σε μία νόσο, που στο 60% των περιπτώσεων πρόκειται για κατάθλιψη και χρειάζεται θεραπεία, και δεν μπορούμε να την εντάξουμε αποκλειστικά μέσα σε μία κατάσταση, εν προκειμένω την πανδημία.
Η κ. Ευερίνα Κατιρτζόγλου υπογραμμίζει πως είναι πολύ νωρίς συνολικά, και ειδικά όσον αφορά στην αυτοκτονικότητα, ακόμη και να μιλήσουμε για εκτιμήσεις.
Ο κορωνοϊός είναι μία πολύ πρωτόγνωρη κατάσταση για τον σύγχρονο κόσμο και όσες μελέτες έχουν διεξαχθεί -καταγράφοντας μία τάση αυξητική κυρίως σε διαταραχές με αγχώδη και καταθλιπτικά συμπτώματα- είναι ακόμη αρκετά πρώιμες, ενώ δεν υφίστανται μελέτες που σχετίζονται με την αυτοκτονικότητα, επισημαίνει.
«Θεωρώ ότι έχουμε δει ελάχιστα ακόμη στον τομέα της ψυχικής υγείας. Διότι η ψυχική υγεία έχει δύο παραμέτρους. Τον άμεσο και τον έμμεσο χρονικά -το οξύ και το χρόνιο-, συνεπώς έχουμε δει κάποια πράγματα και όσα μπορούμε να δούμε επάνω στην οξεία φάση, αλλά θα δούμε πολύ περισσότερα και σε οξεία φάση, δεδομένου ότι η πανδημία δεν έχει λήξει, αλλά ακόμη και όταν λήξει η οξεία φάση ως χρονίζουσες καταστάσεις» αναφέρει η κ. Κατιρτζόγλου.
Η αυτοκτονικότητα αποτελεί ιδιαίτερα πολύπλοκο ζήτημα, και όσον αφορά στο πλαίσιο μίας πανδημίας μπορεί να υπάρχουν αρκετές πτυχές, επισημαίνει. Το ψυχολογικό στρες λόγω του ιού θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνο του είτε παράγοντα έναρξης, είτε παράγοντα επιδείνωσης προϋπάρχουσας ψυχιατρικής κατάστασης. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα μπορούσε να εμφανιστεί και η αυτοκτονικότητα (είτε σε ένα αλτρουιστικό πλαίσιο μη μετάδοσης του ιού, όπως υπήρξαν σχετικές αναφορές περίπτωσης στην Ιταλία, είτε εάν υφίσταται ψυχωτική διαταραχή όπου και χάνεται η επαφή με την πραγματικότητα).
Η κ. Κατιρτζόγλου αναφέρεται και σε μία ακόμη πτυχή που συζητείται στο γενικό φάσμα της ψυχικής υγείας και είναι η επίδραση του κορωνοϊού στο νευροψυχιατρικό σύστημα, στο κεντρικό νευρικό σύστημα, που μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα νευροψυχιατρικά συμπτώματα, δηλαδή και νευρολογικές εκδηλώσεις, και ψυχιατρικές εκδηλώσεις. «Και εκεί ακόμη θα δούμε πολύ περισσότερα. Είναι πολύ νωρίς ακόμη» αναφέρει.
