Έχουν συμπληρωθεί δύο χρόνια από την ανακάλυψη των πρώτων κρουσμάτων κορωνοϊού στην επαρχία Ουχάν της Κίνας και την «πυροδότηση» της πανδημίας Covid-19 που διατάραξε την καθημερινότητα και τις κοινωνικές σταθερές σε όλο τον πλανήτη, περιλαμβανομένης και της Ελλάδας. Μια νέα πραγματικότητα αναδύθηκε σταδιακά, φέρνοντάς μας αντιμέτωπους πρωτίστως με αναρίθμητες ανθρώπινες απώλειες, αλλά και άλλες απώλειες, όπως οικονομικές, κοινωνικές, υλικές και ψυχικές.

Οι ψυχικές επιπτώσεις της πανδημίας και των Lockdown που εφαρμόστηκαν για τη διασπορά του κορωνοϊού είναι ήδη εμφανείς, με τους ειδικούς να κάνουν λόγο για μια δεύτερη σιωπηλή πανδημία, αυτή των προβλημάτων Ψυχικής Υγείας.

Η κοινωνική αποστασιοποίηση, οι μειωμένες δυνατότητες για κοινωνική ζωή και αλληλεπίδραση, ο φόβος μόλυνσης, η οικονομική αστάθεια και οι ανεπίλυτες διεργασίες πένθους συνετέλεσαν σημαντικά στις ψυχικές δυσκολίες που παρατηρούνται, ιδιαίτερα στα αυξημένα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης, που συνόδευσαν την πανδημία.

Ανασκόπηση της χρονιάς που φεύγει

Κάνοντας μια ανασκόπηση της χρονιάς που κλείνει, αντιλαμβανόμαστε ότι και το 2021 ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό που ονομάζουμε «κανονικότητα». Τα Χριστούγεννα του 2020 ήταν για τους περισσότερους από εμάς αρκετά διαφορετικά από αυτά που περνούσαμε παλαιότερα. «Αλλάξαμε» τον χρόνο με λίγους φίλους ή σε στενό οικογενειακό κύκλο, αντιμέτωποι με το τρίτο κύμα της πανδημίας και τη νέα χρονιά να κάνει ποδαρικό με lockdown. Τα συναισθήματα ρευστότητας και ανασφάλειας ήταν έκδηλα στους περισσότερους εξ ημών, που συχνά συνοδεύονταν από ένα αίσθημα κούρασης, θυμού, άγχους και απόσυρσης, με μόνη σταθερά πλέον, τη ζωή εν μέσω πανδημίας. Παράλληλα, όμως το 2021 ξεκίνησε ο εμβολιασμός έναντι της Covid-19 και άρχισε να αναγεννάται η ελπίδα μιας σταδιακής επιστροφής στην «κανονικότητα».

Τους πρώτους μήνες του 2021 η κατάσταση παρέμεινε σε γενικές γραμμές ίδια, εντείνοντας τα συναισθήματα κούρασης, θλίψης, και ανασφάλειας. Ιδιαίτερα δύσκολη ήταν η κατάσταση για τις οικογένειες με παιδιά. Το κλείσιμο των σχολείων και η συνεπαγόμενη αλλαγή στη ρουτίνα της οικογένειας με την τηλεκπαίδευση για τα παιδιά και την τηλεργασία για τους γονείς είχε ως συνέπεια κόπωση, εκνευρισμό και σημαντική αύξηση του στρες κυρίως για τους γονείς. Σημαντική ήταν η επίπτωση της πανδημίας και στην ψυχική υγεία των εργαζομένων, είτε λόγω των συνθηκών εργασίας, π.χ. υπερβολικός φόρτος για τους εργαζόμενους στον τομέα της Υγείας, είτε λόγω εργασιακής ανασφάλειας/ανεργίας, είτε λόγω ανισορροπίας επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Ως εκ τούτου, πολλές κατηγορίες εργαζομένων βίωσαν και εξακολουθούν να βιώνουν στρες και άγχος και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και επαγγελματική εξουθένωση.

Με την πάροδο του χρόνου, και με τη βοήθεια των εμβολιασμών, άρχισε η σταδιακή επιστροφή στη νέα πραγματικότητα, γεγονός που στην αρχή ήταν μία πρόκληση για αρκετούς από εμάς. Η επιθυμία για επιστροφή στις προηγούμενες συνήθειες συγκρούονταν με τον φόβο της μόλυνσης, την παρατεταμένη παραμονή στο σπίτι και την κοινωνική αποστασιοποίηση, που ενδεχομένως να δημιούργησε δυσκολίες στην κοινωνικοποίηση, προκαλώντας συναισθήματα σύγχυσης και επιπλέον ψυχικές δυσκολίες. Προχωρώντας προς το καλοκαίρι, βέβαια, η κατάσταση άρχισε να αποκαθίσταται, και οι ζωές των περισσότερων άρχισαν να επιστρέφουν σε όλα αυτά που παλιότερα θεωρούσαμε «φυσιολογικά». Αλλά ακόμη και τότε υπήρχε η ανάγκη τήρησης των μέτρων ατομικής προστασίας αφού η πανδημία παραμένει.

Η επίπτωση της πανδημίας στην ψυχική μας υγεία 
Από το καλοκαίρι και έπειτα, η καραντίνα και το lockdown αποτέλεσαν παρελθόν με τον εμβολιασμό να έχει προχωρήσει σημαντικά. Ωστόσο, η έλευση του χειμώνα και μαζί της εποχικής γρίπης και άλλων ιογενών νοσημάτων, σε συνδυασμό με το ψυχολογικό βάρος της χρονιάς που πέρασε, εξακολουθούν να φέρνουν στην επιφάνεια συναισθηματικές και ψυχικές δυσκολίες.

Μερικά από τα πιο συχνά συναισθήματα που μπορεί να προκύψουν, είναι:

  • Φόβος και άγχος: Στην περίοδο που ζούμε ο φόβος και το άγχος μπορεί να προκύπτουν από διάφορους παράγοντες.
    – Μία πιθανή αιτία, δεδομένης της συνέχισης της διασποράς του κορωνοϊού σε συνδυασμό με την εμφάνιση νέων μεταλλάξεων, εξακολουθεί να είναι η ανησυχία για τον κίνδυνο μόλυνσης και την έκβαση της νόσου, είτε για εμάς τους ίδιους είτε για οικεία μας πρόσωπα.
    – Το άγχος επιπλέον μπορεί να σχετίζεται και με την επιστροφή στην «κανονικότητα», ως μια μορφή κοινωνικού άγχους. Το διάστημα κοινωνικής απομόνωσης και παραμονής στο σπίτι, ενδέχεται να ενισχύει τα συναισθήματα ανασφάλειας κατά την επανέναρξη των προηγούμενων μας δραστηριοτήτων. Η επιστροφή στη δουλειά, ο συνωστισμός σε διάφορα μέρη, οι κοινωνικές συναναστροφές αποτελούν καταστάσεις οι οποίες αρχικά μπορεί να μας φαίνονται πρωτόγνωρες, παρότι πριν την εποχή της πανδημίας αποτελούσαν καθημερινότητα.
    – Μία άλλη πηγή άγχους ενδέχεται να είναι και η ανασφάλεια γύρω από το μέλλον, η οποία μπορεί να εκτείνεται στον επαγγελματικό, οικονομικό και προσωπικό τομέα.
    – Επιπρόσθετα, η συνεχής υπερπληροφόρηση¹ από τα ΜΜΕ αλλά και παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία -infodemic- προκαλούν μια επιπλέον πίεση.
    Στο πλαίσιο αυτό, ενδέχεται το άγχος και ο φόβος, ως ανθρώπινη αντίδραση σε μία ψυχοπιεστική και καινούρια συνθήκη, να εκφράζονται με διαφορετικούς τρόπους, όπως δυσκολίες στον ύπνο, δυσκολία εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων, ή ακόμη και κατανάλωση αλκοόλ και άλλων ουσιών.
  • Θυμός και εκνευρισμός: η συνεχής αίσθηση απειλής και ανασφάλειας μπορεί να μας οδηγήσει να βιώσουμε συναισθήματα θυμού, εκνευρισμού και ευερεθιστότητας. Ο θυμός μπορεί να προκύψει επίσης και από επαφή με κάποιο κρούσμα, όπου είναι πιθανό να στραφούμε κατά του ατόμου, θεωρώντας ότι εκτεθήκαμε στον ιό λόγω δικής του αμέλειας.
  • Μοναξιά: παρότι έχουμε επιστρέψει σε γενικές γραμμές σε μία εποχή που θυμίζει κάπως την εποχή πριν από την πανδημία, η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε επιστρέψει πλήρως στην «κανονική ζωή» και πολλοί από εμάς είναι λογικό να εξακολουθούμε να φοβόμαστε τον ιό και την ενδεχόμενη μόλυνση. Στο πλαίσιο αυτό, παρότι υπάρχουν λιγότεροι περιορισμοί, πολλοί άνθρωποι μπορεί να συνεχίζουν να αυτοπεριορίζονται από επαφές με τους οικείους τους ή το κοινωνικό τους περιβάλλον, βιώνοντας έντονα συναισθήματα μοναξιάς.
  • Πανδημική κόπωση: η έννοια αυτή αναφέρεται σε μία κατάσταση εξάντλησης, κούρασης, θλίψης και ανίας από την επιβολή συνεχών περιορισμών και μέτρων σχετικών με την πανδημία.
    Πρόκειται για κατάσταση που οδηγεί στη μη τήρηση των ατομικών μέτρων προστασίας. Είναι ίσως αναμενόμενο, ότι ζώντας με την πανδημία και τους σχετικούς περιορισμούς για σχεδόν δύο χρόνια, η ανάγκη για επιστροφή σε συνθήκες πριν την πανδημία να αντιμάχεται τον φόβο μόλυνσης και μετάδοσης του ιού, προκαλώντας μειωμένη τήρηση των μέτρων. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι αυτή η συμπεριφορά δεν ενέχει κινδύνους.
1. Στη διεθνή βιβλιογραφία η πληθώρα πληροφοριών σχετικά με την COVID-19 αναφέρεται ως infodemic. Αποτελεί σύνθετο της λέξης information (πληροφορία) και pandemic (πανδημία), ενώ στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως πληροφοριοδημία. Ο όρος αυτός, όπως ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, αναφέρεται στον καταιγισμό των πληροφοριών σχετικά με την πανδημία που δυσκολεύει την εύρεση έγκυρων και αξιόπιστων πηγών. Χρησιμοποιείται ουσιαστικά για την ταξινόμηση των κοινών στοιχείων των θεωριών συνωμοσίας και του στίγματος κατά τη διάρκεια μίας κρίσης δημόσιας υγείας. 

Πώς ανακάμπτουμε μετά από δύσκολες καταστάσεις και κρίσεις και τι μπορούμε να κρατήσουμε ως χρήσιμο «μάθημα» από την εποχή της πανδημίας; Διαβάστε περισσότερα άρθρα στο blog της INTERAMERICAN.

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 20 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (www.who.int), Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (https://www.cdc.gov/), Ευρωπαϊκή Επιτροπή (https://ec.europa.eu/), National Alliance on Mental Health (https://nami.org/), A’ Ψυχιατρική Κλινική ΕΚΠΑ (https://apsych.med.uoa.gr/), Frontiers in Psychology Journal (https://www.frontiersin.org/journals/psychology) και άλλα Επιστημονικά Περιοδικά Ψυχολογίας.

Την ανάπτυξη του κειμένου ανέλαβε η Ψυχολόγος-Ειδικός Προαγωγής Υγείας Ντίνα Ζώτα και τα μέλη της Επιστημονικής Ομάδας του Ινστιτούτου, Αναστασία Πανταζοπούλου, Ιατρός Δημόσιας Υγείας και ειδικός Ιατρός Εργασίας και Αφροδίτη Βελουδάκη, Ειδικός Επικοινωνίας της υγείας, υπό την εποπτεία της Δρ. Αθηνάς Λινού, Καθηγήτριας Επιδημιολογίας και Προέδρου του Ινστιτούτου Prolepsis.

Η INTERAMERICAN και το Ινστιτούτο PROLEPSIS συνεργάζονται ενεργά από το 2014, για τη διατροφή στις μικρές ηλικίες και ειδικότερα στο σχολικό περιβάλλον, ενώ από το 2020 και για τη δημιουργία περιεχομένου για την πρόληψη και προστασία στην εποχή της πανδημίας.