Η απαγόρευση του κινητού στο σχολείο ήταν από τα τελευταία επεισόδια μιας μεγάλης υπόθεσης της εποχής μας, όχι άλλης από τη χρήση των smarphones και των social media στα σημερινά παιδιά και εφήβους, «την πρώτη γενιά στην ιστορία που πέρασε την εφηβεία της στον εικονικό κόσμο» όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Η Αγχωμένη Γενιά: Πώς ο Μεγάλος Επαναπρογραμματισμός της Παιδικής Ηλικίας Προκαλεί μια Επιδημία Ψυχικών Νοσημάτων» ο κοινωνικός ψυχολόγος Jonathan Haidt, περιγράφοντας τα κινητά στα χέρια της Γενιάς Ζ ως «το μεγαλύτερο ανεξέλεγκτο πείραμα που έχει κάνει ποτέ η ανθρωπότητα στα ίδια της τα παιδιά».
Η κυριαρχία των social media ωστόσο δεν περιορίστηκε στους νέους. Το 2023, οι εγγεγραμμένοι χρήστες σε δημοφιλείς πλατφόρμες όπως το Facebook, το TikTok ή το Instagram ανέρχονταν σε περίπου 4,9 δις, αφιερώνοντας καθημερινά 145 λεπτά κατά μέσο όρο και παίρνοντας ένα μεγάλο ρίσκο για την ψυχική τους υγεία: να επιτρέψουν -εν αγνοία τους- στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να γίνουν -αθόρυβα- οδηγοί του άγχους, της κατάθλιψης, της μοναξιάς, διαταραχών πρόσληψης τροφής και εικόνας του σώματος ή FOMO (Fear of Missing Out, ο φόβος της απώλειας ευκαιριών για αλληλεπίδραση).
«Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής βιβλιογραφίας επικεντρώθηκε σε παιδιά ή νεαρούς ενήλικες» εξηγεί στο Harvard Magazine o Roy Perlis, καθηγητής Ψυχιατρικής στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης και στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, μιλώντας για μελέτη του σε περισσότερους από 5.000 ενήλικες με μέση ηλικία τα 56, που έδειξε ότι η χρήση Snapchat, Facebook και TikTok συνδέθηκε με εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων σε άτομα χωρίς ενδείξεις ή ιστορικό κατάθλιψης. Παρότι τα ευρήματα δεν αποκάλυψαν αιτιώδη συνάφεια, για τον Perlis «αυτό που φαίνεται να συμβαίνει στα παιδιά συμβαίνει μάλλον και στους ενήλικες: κοιτάζοντας συνεχώς εικόνες ανθρώπων που φαίνονται πιο ευτυχισμένοι από εμάς, με καλύτερη ζωή από τη δική μας, σίγουρα δεν κάνει τους περισσότερους από εμάς να αισθανόμαστε καλύτερα». Ούτε όμως και οι αρνητικές εικόνες βοηθούν.
«Τα social media ήρθαν για να μείνουν και θα γίνονται όλο και πιο παρεμβατικά. Εάν ξοδεύετε πολύ χρόνο σε αυτά και νιώθετε θλίψη, δυσαρέσκεια, απογοήτευση ή μοναξιά, ίσως είναι καιρός να επανεξετάσετε την παρουσία σας στο διαδίκτυο. Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επηρεάζουν την ψυχική μας υγεία και τη γενική ευημερία μας είναι σημαντική για εμάς και τους αγαπημένους μας» επισημαίνουν ειδικοί από το UC Davis Health.
Έφηβοι και παιδιά
Τα τελευταία στοιχεία του Ευρωπαϊκού Περιφερειακού Γραφείου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) αποτύπωσαν ανησυχητική αύξηση της προβληματικής χρήσης των social media και του gaming στους εφήβους. Σύμφωνα με τη μελέτη Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) 2022, η προβληματική χρήση κοινωνικών δικτύων αυξήθηκε από 7% το 2018 σε 11% το 2022, με τα κορίτσια να παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά από τα αγόρια (13% έναντι 9%). Επιπλέον, το 12% των εφήβων κινδυνεύουν από προβληματικό gaming, με τα αγόρια να επηρεάζονται περισσότερο (16% έναντι 7%).
Έρευνα για την Ελλάδα έδειξε ότι οι συμπεριφορές μέτριας και ήπιας διαδικτυακής εξάρτησης φτάνουν το 62,7% στον εφηβικό πληθυσμό, έναντι 40% προ πανδημίας και καραντίνας. Ένα ποσοστό 20% δε εκδηλώνει σοβαρή παραίτηση από καθημερινές υποχρεώσεις και δραστηριότητες, ενώ στα παιδιά αυτά παρατηρήθηκε σημαντική συσχέτιση με διατροφικές παρεκτροπές, υπερβαρότητα- παχυσαρκία, έλλειμμα φυσικής άσκησης και επιβάρυνση της σωματικής τους υγείας, αναστροφή του ωραρίου ύπνου, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα, απόσυρση, ενώ καταγράφηκαν αυξημένα ποσοστά εμφάνισης οφθαλμολογικών διαταραχών όπως η κόπωση των ματιών (Computer Vision Syndrome – CVS), η θολή όραση, οι συχνοί πονοκέφαλοι και η αδυναμία συγκέντρωσης.
Η προβληματική χρήση των κοινωνικών μέσων σχετίζεται με συμπεριφορές εξάρτησης όπως απώλεια ελέγχου, συμπτώματα στέρησης και παραμέληση καθημερινών δραστηριοτήτων. Τα άτομα που αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα ανέφεραν επίσης χειρότερη ψυχική υγεία, μειωμένη ευεξία, λιγότερο ύπνο και συχνότερη χρήση ουσιών.
Ο Δρ Hans Henri P. Kluge, Περιφερειακός Διευθυντής του ΠΟΥ για την Ευρώπη, τόνισε τη σημασία του ψηφιακού γραμματισμού, προειδοποιώντας ότι, χωρίς κατάλληλη εκπαίδευση, είναι πολύ πιθανά τα μακροπρόθεσμα ψυχικά προβλήματα στους νέους. Τόνισε την ανάγκη για άμεση δράση προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές επιπτώσεις της κατάχρησης των social media, όπως η κατάθλιψη, ο εκφοβισμός και οι κακές επιδόσεις στο σχολείο και το πανεπιστήμιο, διευκρίνισε όμως πως υπάρχουν και οφέλη από την λελογισμένη χρήση, όπως στην περίπτωση εφήβων που ανέφεραν ισχυρότερες κοινωνικές σχέσεις και υποστήριξη από τους συνομηλίκους τους.
Αναφορικά με το gaming, η έκθεση αναφέρει ότι το 34% των εφήβων παίζουν καθημερινά ηλεκτρονικά παιχνίδια, με το 22% για πάνω από τέσσερις ώρες. Ενώ το 68% χαρακτηρίζονται ως μη προβληματικοί χρήστες, το 12% αντιμετωπίζουν κίνδυνο εθισμού, ο οποίος συνδέεται με μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή και συμπτώματα από την ψυχική σφαίρα.
Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, θα πρέπει να υπάρξουν στοχευμένες παρεμβάσεις, προσαρμοσμένες στις ηλικιακές ομάδες και στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, με στόχο να ενισχύουν τον ψηφιακό γραμματισμό και να προάγουν υγιείς διαδικτυακές συμπεριφορές.
Η χρήση στους ενήλικες
Συναγερμό εξέπεμψαν τον περασμένο Απρίλιο τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) για τον αυξανόμενο αριθμό αυτοκτονιών στους άνδρες και δη τους νέους ενήλικες. Η έκθεση αποκάλυψε επίπεδα ρεκόρ το 2022, με 49.449 καταγεγραμμένες αυτοχειρίες. Οι ειδικοί «έδειξαν» τα social media ως έναν από τους βασικούς ενόχους, καθώς το 84% των νέων 18 έως 29 ετών στις ΗΠΑ διαθέτουν προφίλ σε κάποια από τις δημοφιλείς πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Έρευνα για το ψυχικό αποτύπωμα των social media στη γενιά των millennials (28-43 ετών), αμέσως προηγούμενη της Gen Z, έδειξε ότι όσο εντονότερη είναι η χρήση, τόσο χαμηλότερη είναι η ποιότητα της ψυχικής υγείας. Άμεσα, η βαριά χρήση θα αυξήσει τον κίνδυνο για ψυχικές διαταραχές όπως κατάθλιψη και άγχος, μοναξιά και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Έμμεσα, θα πλήξει την ψυχική υγεία περιορίζοντας το ενδιαφέρον για άλλες δραστηριότητες (π.χ. σωματική άσκηση) και δια ζώσης κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, στοιχεία κρίσιμα για την ψυχική ευημερία. Παράλληλα, η καθιστική ζωή, το αίσθημα FOMO και οι διαταραχές ύπνου από την έκθεση στο μπλε φως θα εντείνουν την κατάθλιψη.
Τα social media συχνά ευθύνονται για το αίσθημα μοναξιάς, καθώς οι χρήστες τείνουν να επικεντρώνονται στην αύξηση νέων φίλων παρά στη βελτίωση των υφιστάμενων σχέσεων, κάτι που δυσχεραίνει την ουσιαστική συναισθηματική σύνδεση.
Οι millennials, ενώ χρησιμοποιούν τα social media για επικοινωνία και το αίσθημα του ανήκειν στην κοινότητα, θα πέσουν συχνά θύματα μιας άσκοπης και άνευ λόγου σύγκρισης του εαυτού τους με τους άλλους, βιώνοντας συναισθήματα ανεπάρκειας, ζήλειας και FOMO. Παρότι είναι πιο ανοιχτοί στη συζήτηση για τα θέματα ψυχικής υγείας, η κατάχρηση των social media μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε εθιστικές συμπεριφορές, περιορίζοντας τη δυνατότητά τους να αποσυνδέονται και να συμμετέχουν σε δραστηριότητες εκτός διαδικτύου.
*Με πληροφορίες από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το McLean Hospital, το UC Davis Health και το McKinsey Health Institute.
Εφηβεία – Κατάθλιψη: Πόση στεναχώρια μπορεί να φέρουν τα λίγα Like
Πόσους φίλους έχετε στα social media; Δείτε τι αποκαλύπτει αυτό για την ευτυχία σας
Αμέτρητες selfies και likes: Πόσα αποκαλύπτουν για τους εκτός ελέγχου ναρκισσιστές
