*Γράφει η Ζωή Σιούτη, M.Sc. & M.Ed., Κλινική και Συμβουλευτική Ψυχολόγος, Παιδοψυχολόγος, και Θεραπεύτρια CBT, ACT και EMDRΤ
(Το άρθρο περιέχει spoilers)
Στην ταινία του Γιώργου Λάνθιμου «Ιστορίες Καλοσύνης» (Kinds of Kindness) καθρεφτίζονται μοτίβα χειριστικότητας, που γεννιούνται από τον ναρκισσισμό, την κλινική ψυχοπάθεια και το μακιαβελισμό (σκοτεινή τριάδα προσωπικότητας). Αυτή η σκοτεινή τριάδα καλύπτεται από την τελειομανία και το κοινωνικό status (πχ. είναι οικογενειάρχης, είναι επιχειρηματίας, διάσημος – αστέρας της show biz, κ.α.), το οποίο σαγηνεύει, συναρπάζει και χειραγωγεί τους ανθρώπους που φέρουν όμοια χαρακτηριστικά με εκείνους ή έχουν πιο παθητικές – εξαρτητικές προσωπικότητες.
Μέρος Α’ – The Death of R.M.F: Η σκοτεινή τριάδα αποκαλύπτεται
Στο πρώτο μέρος της ταινίας, «The Death of R.M.F.», ο Jesse Plemons υποδύεται τον Robert, έναν επιχειρηματία που «επέτρεψε» στο ισχυρό αφεντικό του, Raymond (Willem Dafoe), να αναλάβει κάθε πτυχή της ζωής του, καθοδηγώντας τον ακόμα και σε εγκληματικές συμπεριφορές σε βάρος άλλων ανθρώπων. Ο Robert ήταν υποχρεωμένος να ζει τη ζωή του σύμφωνα με τις οδηγίες του αφεντικού του, αναφέροντάς του με ακρίβεια τι τρώει, πότε συνευρίσκεται ερωτικά με τη γυναίκα του και γενικά τι κάνει μέσα στην ημέρα του. Στο πρώτο μέρος της ταινίας ο Ρόμπερτ προσπαθεί να απελευθερωθεί από τον έλεγχο του αφεντικού του, στον οποίο τελικά ενδίδει και υποτάσσεται πλήρως σε αυτόν, αποδεικνύοντας την αφοσίωση του με το θάνατο ενός αθώου ανθρώπου.
Σε αυτό το πρώτο μέρος της ταινίας καθρεφτίζεται η σκοτεινή τριάδα της προσωπικότητας (ναρκισσισμός, κλινική ψυχοπάθεια και μακιαβελισμός) και η χειριστική συμπεριφορά (gaslighting) με στόχο την προσωπική ευχαρίστηση και ικανοποίηση των σαδιστικών συμπεριφορών.
Η εξουσία, το status και η οικονομική επιφάνεια του εργοδότη σαγήνευσαν τον Robert, τον οποίο και έκαναν να λειτουργήσει ως πιόνι του, αφήνοντας πίσω τις προσωπικές του επιδιώξεις, το αξιακό του σύστημα και εν γένει τον εαυτό του.
Στο πρόσωπο του εργοδότη Raymond καθρεφτίζεται η ανάγκη του για θαυμασμό από τους άλλους, η έλλειψη ενσυναίσθησης και ένα διάχυτο πρότυπο μεγαλείου, το οποίο συνυπάρχει με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ευφυίας, ομορφιάς και ιδανικής αγάπης. Φαίνεται ότι διαθέτει μια μεγαλειώδη αίσθηση σημαντικότητας του εαυτού του, σαγηνεύοντας τους άλλους μέσω της μεγαλοποίησης των επιτευγμάτων του και της προσδοκίας αναγνώρισής του ως ανώτερου. Διακρίνεται στον Raymond η απαίτηση για υπερβολικό θαυμασμό, η δυσκολία ταύτισης με τα συναισθήματα των άλλων, η πεποίθηση ότι είναι εξαιρετικός, μοναδικός και ότι θα πρέπει να σχετίζεται με άτομα εξίσου υψηλού επιπέδου, καθώς και η αίσθηση ότι κατέχει ιδιαίτερα δικαιώματα όπως ευνοϊκή αντιμετώπιση ή συμμόρφωση των άλλων στις δικές του προσδοκίες, εκμεταλλευόμενος τους άλλους για να πετύχει τους δικούς τους σκοπούς, δίχως ενοχές και μεταμέλεια για τις πράξεις του. Σε αυτό το μοτίβο της προσωπικότητας συνήθως συνυπάρχουν στοιχεία ζηλοφθονίας (π.χ. ζηλόφθονος με τους άλλους ή πιστεύει ότι οι άλλοι τον ζηλεύουν) και αλαζονικών, υπεροπτικών και υποτιμητικών συμπεριφορών προς τους άλλους.
Μέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία, φαίνεται ότι αυτά τα στοιχεία της προσωπικότητας υπάρχουν σε άτομα με ηγετικές τάσεις, πρόσωπα του πολιτικού στίβου, κυβερνώντες και δημόσια πρόσωπα της τηλεόρασης.
Μέρος Β’ – R.M.F. Is Flying: Η ενδοοικογενειακή βία
Στο δεύτερο τμήμα της ταινίας, «R.M.F. Is Flying», ο Plemons, αυτή τη φορά ως Daniel, υποδύεται έναν αστυνομικό του οποίου η σύζυγος, η Liz (Emma Stone), θαλάσσια βιολόγος, έχει χαθεί σε μια ερευνητική αποστολή. Όταν η Liz επιστρέφει, ο Daniel αποκτά εμμονή με την ιδέα ότι δεν είναι η σύζυγός του αλλά μία απατεώνας που της μοιάζει εξωτερικά, επειδή η ίδια άλλαξε συμπεριφορά. Για να το αποδείξει, της ζητά να αυτοτραυματιστεί και στο τέλος, ως απόδειξη μέγιστης πίστης στον ίδιο της το σύζυγο, να αυτοκτονήσει. Με αυτήν την πράξη ο Λάνθιμος καταδεικνύει την απαγόρευση της αλλαγής μέσα στο γάμο και της τιμωρίας της συζύγου ως αποτέλεσμα της αλλαγής και της διαφοροποίησής της.
Το δεύτερο μέρος της ταινίας εστιάζει στην ενδοοικογενειακή βία και την ύπαρξη σοβαρών προβλημάτων ψυχικής υγείας στον δράστη-κακοποιητή. O Daniel κακοποιεί σωματικά, ψυχικά και συναισθηματικά την Liz και εν τέλει την οδηγεί στο θάνατο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εκδήλωση κακοποιητικής συμπεριφοράς δεν ταυτίζεται κατ’ ανάγκη με την ύπαρξη κάποιας μορφής ψυχοπαθολογίας· άλλωστε, πολλά άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας δεν κακοποιούν τους συντρόφους τους. Ωστόσο οι δράστες μπορεί να παρουσιάζουν σημάδια μιας ή περισσότερων από τις ακόλουθες ψυχιατρικές διαταραχές:
- Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας. Παρουσιάζεται ως έλλειψη ενσυναίσθησης, συνεχής αναζήτηση επικύρωσης, αλαζονεία ή μεγαλειώδης συμπεριφορά. Οι νάρκισσοι θα μειώσουν – υποτιμήσουν τους άλλους για να φανούν ανώτεροι, θα μεγαλοποιήσουν τα ταλέντα τους και θα μονοπωλήσουν τις συζητήσεις για να κάνουν τους άλλους να αισθάνονται κατώτεροι.
- Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας. Στην οριακή διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζονται ζητήματα αυτοεικόνας, δυσκολία διαχείρισης συναισθημάτων ή συμπεριφορών, έντονος φόβος εγκατάλειψης ή αστάθειας – αυτοκτονικότητα, συχνές εναλλαγές διάθεσης, παρορμητικότητα, κατάχρηση ουσιών – εξαρτήσεις και έντονες εκρήξεις θυμού.
- Ψυχοπάθεια. Στην ψυχοπάθεια το άτομο δεν νιώθει ενοχές, ντροπή ή τύψεις. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος ενός ατόμου με ψυχοπάθεια δείχνει αυξημένη απόκριση στο κοιλιακό ραβδωτό σώμα, μια περιοχή που εμπλέκεται στην ευχαρίστηση και η οποία φαίνεται ότι ενεργοποιείται όταν το άτομο φαντάζεται άλλους να πονούν.
- Αντικοινωνική Διαταραχή Προσωπικότητας. Τα άτομα με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας μοιράζονται πολλά παρόμοια χαρακτηριστικά με τα άτομα με τη ψυχοπάθεια, δηλαδή δεν νιώθουν τύψεις, δεν κατανοούν τη διαφορά μεταξύ σωστού και λάθους, τους αρέσει το αίσθημα της κυριαρχίας των άλλων, της εξουσίας και του ελέγχου. Συνήθως εκδηλώνουν από την εφηβεία παραβατικές συμπεριφορές και εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες.
Η ενδοοικογενειακή βία μπορεί να οδηγήσει σε εγκλήματα κατά της ανθρώπινης ζωής, όπως συνέβη στην Λιζ. Μέσα από το δεύτερο μέρος της ταινίας ο Λάνθιμος δίνει παραστατικά την απουσία της φωνής του θύματος, της απαγόρευσης αλλαγής και της απόλυτης υποταγής του στο δράστη – κακοποιητή. Τα σημάδια που μαρτυρούν από την αρχή την ενδοοικογενειακή βία και την άσκηση ελέγχου θα μπορούσαν να είναι οι εξής φράσεις:
- «Μπορείς να πας, αλλά δεν θέλω να φύγεις»
- «Τα ζευγάρια δεν έχουν μυστικά. Πρέπει να διαβάζω τα μηνύματα σου, να έχω τους κωδικούς σου στα social, στο email σου, να ξέρω την τοποθεσία στο χάρτη του κινητού σου (εύρεση τοποθεσίας)….πες ότι κάτι συμβαίνει»
- «Θα ήσουν πολύ πιο όμορφος αν…»
- «Φέρνω τα χρήματα σε αυτό το σπίτι, οπότε εγώ αποφασίζω»
- «Θα σου δώσω χρήματα να ξοδέψεις. Δεν χρειάζεται να ανησυχείς για να δουλέψεις. Θα σου καλύπτω εγώ τις ανάγκες σου»
- «Πόσα ξόδεψες; φέρε μου τις αποδείξεις. Είδα στο ibanking ότι πήγες για καφέ, που είχες πάει και με ποιον; γιατί δεν μου το είπες;» (Έλεγχος μέσω των πληρωμών)
- «Πού ήσουν σήμερα;»
- «Προσπάθησα να τηλεφωνήσω… γιατί δεν απάντησες;» (πχ. 20 αναπάντητες κλήσεις μέσα σε 30΄).
- «Γιατί με ανάγκασες να το κάνω αυτό;»
- «Δεν με αγαπάς όσο σε αγαπώ εγώ»
- «Κανείς δεν θα σε καταλάβει ποτέ όπως εγώ»
- «Αν με αγαπούσες, θα το έκανες αυτό»
- «Πάντα δημιουργείς θέματα, ξεκινάς με τη μουρμούρα σου, εσύ φταις, προσπαθείς να πάρεις την τελευταία λέξη»
- «Αν με αφήσεις, κανείς άλλος δεν θα σε θέλει, δεν θα σε αγαπήσει όπως εγώ»
- «Δεν είσαι αρκετά έξυπνος/επιτυχής/δυνατός για να επιβιώσεις χωρίς εμένα».
- «Πρέπει να κάνεις δίαιτα»
- «Έχεις χαλάσει δεν είσαι τόσο όμορφη-ος, αδύνατη-ος όταν πρωτογνωριστήκαμε»
- «Πήγαινε άλλαξε ρούχα, από εδώ και πέρα μόνο μαζί θα πηγαίνουμε για ψώνια, θα στα διαλέγω εγώ»
- «Γι’ αυτό δεν αρέσεις σε κανέναν, μόνο εγώ στραβώθηκα και σε παντρεύτηκα»
Μέρος Γ’ – R.M.F. Eats a Sandwich: Η επιβολή της τελειότητας
Στο τρίτο μέρος, «R.M.F. Eats a Sandwich», η Stone και ο Plemons υποδύονται αντίστοιχα την Emily και τον Andrew, μέλη μίας θρησκευτικής αίρεσης που προσπαθούν να εντοπίσουν μια γυναίκα-ιέρεια με τη δύναμη της ζωής και της επαναφοράς των ανθρώπων από τον θάνατο. Η ιέρεια έχει κεντρική θέση στις πεποιθήσεις της θρησκευτικής αίρεσης με επικεφαλής τον Omi (Dafoe) και την Aka (Hong Chau). Η ιέρεια θα έπρεπε να πληροί συγκεκριμένες σωματικές διαστάσεις-προδιαγραφές (βάρος, ύψος, κιλά, οδοντοστοιχία, απόσταση στήθους από την κοιλιά, κα), οι οποίες και μετρούνταν με απόλυτη ακρίβεια.
Η οπτική αυτή του Λάνθιμου καταδεικνύει τα πρότυπα μόδας και σωματομετρικών χαρακτηριστικών που πρέπει να φέρουν οι σημερινοί άνθρωποι, ώστε να αγγίζουν την τέλεια εικόνα, την εικόνα ενός ψεύτικου – επίπλαστου – ιδεατού εαυτού, με απόλυτη συμμετρία εξωτερικών χαρακτηριστικών, ως μία εκδήλωση «νίκης» της ζωής απέναντι στο θάνατο και της αιωνιότητας απέναντι στη φθορά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στην αποστολή εύρεσης της ιέρειας, η Emily κακοποιείται σεξουαλικά από τον πρώην σύζυγό της και πατέρα του παιδιού της, ο οποίος της έριξε χάπι βιασμού μέσα στο ποτό της. Αυτή η πράξη οδήγησε τα μέλη της οργάνωσης-αίρεσης να την εκδιώξουν από τις τάξεις τους, θεωρώντας ότι η ίδια έφταιγε που βιάστηκε. Ο Λάνθιμος με ιδιαίτερο τρόπο καταδεικνύει την αποδοχή της σεξουαλικής κακοποίησης από μέρους ορισμένων ατόμων ως μίας φυσιολογικής πράξης, ενοχοποιώντας το θύμα και όχι το θύτη. Μάλιστα, προκειμένου να επιστρέψει το θύμα-Emily στη θρησκευτική κοινότητα, έπρεπε να αναζητήσει την ιέρεια και την αιώνια ζωή (πρότυπα ομορφιάς) προκειμένου να «ξεχαστεί» η σεξουαλική κακοποίηση που υπέστη.
Ταυτόχρονα στο τρίτο μέρος της ταινίας καταδεικνύεται η ενίσχυση της τέλειας εικόνας και ικανοποίησης συμφερόντων μέσω της κατοχής ενός κατοικιδίου ζώου συντροφιάς. Στην ταινία η Έμιλι δεν διστάζει να κλέψει και τραυματίσει ένα σκύλο, ώστε να έρθει πιο κοντά στην επίτευξη του σκοπού της, δηλαδή στο να γνωρίσει την «ιέρεια». Φαίνεται λοιπόν ότι τα άτομα με σκοτεινή τριάδα χρησιμοποιούν διάφορους τρόπους μη αποδεκτούς και ανήθικους ώστε να χειραγωγήσουν και να επιτύχουν τους σκοπούς τους.
Σκοτεινή τριάδα, σχέσεις και συμπεριφορές
Συμπερασματικά, και στα τρία μέρη της ταινίας του Λάνθιμου σκιαγραφείται η Σκοτεινή Τριάδα της Προσωπικότητας: ψυχοπάθεια, μακιαβελισμός και ναρκισσισμός. Η ψυχοπάθεια χαρακτηρίζεται από παρορμητικότητα, ανταγωνισμό, αναζήτηση υψηλού αισθήματος και χαμηλή/έλλειψη ενσυναίσθησης. Ο μακιαβελισμός περιλαμβάνει το προσωπικό συμφέρον, τη χειραγώγηση και την εκμετάλλευση των άλλων. Ο ναρκισσισμός χαρακτηρίζεται από μεγαλοπρέπεια, χειραγώγηση, αυτονόητο δικαίωμα και έλλειψη ενσυναίσθησης.
Αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν βρεθεί ότι έχουν αρνητικές επιπτώσεις σε διάφορες πτυχές της ζωής του ατόμου. Συγκεκριμένα, έχουν συσχετιστεί με αρνητικά αποτελέσματα σε ρομαντικές σχέσεις. Η ψυχοπάθεια, για παράδειγμα, είναι επιζήμια για τις ρομαντικές σχέσεις καθώς συνδέεται με χειριστικές και επιθετικές συμπεριφορές, απιστία, έλλειψη δέσμευσης και οικειότητας. Ο μακιαβελισμός συνδέεται με συναισθηματικά αποστασιοποιημένες σχέσεις, απροθυμία για δέσμευση και έλεγχο συμπεριφοράς των άλλων. Τα άτομα με υψηλό ναρκισσισμό τείνουν να έχουν χαμηλή ενσυναίσθηση, να εκμεταλλεύονται τους άλλους και να έχουν χαμηλή δέσμευση στη σχέση.
Υγεία: Το βαθύ αποτύπωμα της παιδικής κακοποίησης και της βίας κατά των γυναικών
Ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας: 8 σημάδια που την αποκαλύπτουν
