Γνωρίζουμε ότι το DNA δεν είναι απλώς ένα βιολογικό αποτύπωμα -είναι μια «κρυστάλλινη σφαίρα» που φανερώνει τα μελλούμενα για την υγείας μας. Το άθροισμα χιλιάδων ή και εκατομμυρίων γενετικών πολυμορφισμών μπορεί να αποκαλύψει το ποσοστό κινδύνου για χρόνιες ασθένειες, όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις και ο καρκίνος. Αλλά η προγνωστική δύναμη των πολυγονιδιακών δεικτών (PGI ή PGS) δεν σταματά εκεί -μπορούν επίσης να δώσουν εκτιμήσεις για το εισόδημα και το μορφωτικό επίπεδο, ακόμη και εάν -ή ποιον/α- θα παντρευτούμε.
Στο βιβλίο του «Το Κοινωνικό Γονιδίωμα», ο κοινωνιολόγος του Πανεπιστημίου Πρίνστον Dalton Conley αποκαλύπτει πώς τα γονίδια και η επιγενετική αναδιαμορφώνουν την κοινωνία με τρόπο επαναστατικό όσο και βαθιά ανησυχητικό, σε σημείο που, στο μέλλον, θα μπορούσαν να υπαγορεύουν τη θέση του ατόμου σε έναν γενετικά διαρθρωμένο κόσμο. «Η γενετική πρόβλεψη προχωρά με πολύ γρήγορο ρυθμό», τόνισε ο συγγραφέας κατά τη συμμετοχή του σε επεισόδιο του University of Chicago Podcast Network, περιγράφοντας τους κινδύνους από τη χρήση των πολυγονιδιακών δεικτών σε διάφορους τομείς, από τα κέντρα γονιμότητας, όπως ήδη συμβαίνει, μέχρι τις εφαρμογές γνωριμιών, βάσει υποθετικών σεναρίων.
Δείκτης αξιοπιστίας της ανθρώπινης βιολογίας
Το κοινωνικό περιβάλλον ρυθμίζει δυναμικά έως και το 50% των περίπου 20.000 γονιδίων του ανθρώπινου γονιδιώματος, αφήνοντας μακροχρόνιο αποτύπωμα μέσω επιγενετικών αλλαγών.
Σύμφωνα με ευρήματα της κοινωνικής γονιδιωματικής, πεδίου που εξετάζει πώς οι κοινωνικές εμπειρίες επιδρούν στο γονιδίωμα, κοινωνικοί στρεσσογόνοι παράγοντες (απομόνωση, χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο κ.α.) ενεργοποιούν μοτίβα όπως η Διατηρημένη Μεταγραφική Απόκριση στην Αντιξοότητα (CTRA), χαρακτηριστικό πρότυπο γονιδιακής έκφρασης που συνδυάζει αυξημένη δραστηριότητα φλεγμονωδών γονιδίων και καταστολή των αντι-ιικών μηχανισμών, με συνέπεια αυξημένο κίνδυνο για χρόνιες ασθένειες. Στον αντίποδα, οι καλές κοινωνικές σχέσεις φαίνεται να περιορίζουν τις επιπτώσεις του.
Έχει ακόμη παρατηρηθεί ότι γονιδιακές παραλλαγές, όπως ο πολυμορφισμός G/C στην ιντερλευκίνη-6 (IL-6), μια κυτταροκίνη-κλειδί στη φλεγμονώδη απόκριση, ενισχύουν την αντίδραση στο κοινωνικό στρες.
Ο Conley διερευνά τις παραπάνω σχέσεις και τα αποτελέσματά τους στην κοινωνική διάσταση του ανθρώπινου βίου, παρομοιάζοντας το σκορ των πολυγονιδιακών δεικτών με αυτό της εταιρείας Fair Isaac Corporation (FICO) για την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας και αξιοπιστίας στις Ηνωμένες Πολιτείες: «Είναι το FICO score της ανθρώπινης βιολογίας, που προβλέπει το ύψος σας ή πού μπορεί να φτάσουν οι σπουδές σας, πόσο νευρωτικοί είστε ή πόσο πιθανό είναι να εμφανίσετε κατάθλιψη».
Όπως εξηγεί, οι πολυγονιδιακοί δείκτες προκύπτουν μέσα από μελέτες ευρείας συσχέτισης γονιδιώματος (Genome-Wide Association Studies/GWAS), που εξετάζουν εκατομμύρια παραλλαγές DNA για να εντοπίσουν στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις. Το αποτέλεσμα δεν είναι ένα «γονίδιο της εξυπνάδας» ή «της επιτυχίας», αλλά ένας αριθμός που συμπυκνώνει γενετική πληροφορία με στατιστική ακρίβεια.
Για παράδειγμα, γενετικές παραλλαγές φαίνεται να εξηγούν έως και το 58% των εισοδηματικών διαφορών στους άνδρες και το 46% στις γυναίκες. Οι διανοητικές ικανότητες είναι κατά 75% κληρονομικές, ενώ χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως ο νευρωτισμός ή η εξωστρέφεια, έχουν επίσης μερική γενετική βάση, περίπου 20%. Αν και αυτά τα ποσοστά δεν υποκαθιστούν τον ρόλο του περιβάλλοντος, ενισχύουν την πρόβλεψη.
Φύση όσο και ανατροφή
«Δεν υφίσταται το παλιό δίπολο φύση-ανατροφή» σημειώνει ο κοινωνιολόγος, επικαλούμενος μετα-ανάλυση μελετών σε διδύμους που διαπίστωσε ότι τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά είναι κατά 49% γενετικά προσδιορισμένα και 51% περιβαλλοντικά. «Το πώς επηρεάζουν τα γονίδια εξαρτάται από το περιβάλλον. Και το πώς επιδρά το περιβάλλον εξαρτάται από τα γονίδιά σου».
Η αλληλεπίδραση συμβαίνει με τρεις τρόπους.
Πρώτον, ενεργητικά: το άτομο, καθοδηγούμενο από τις γενετικές του προδιαθέσεις, επιλέγει περιβάλλοντα που ενισχύουν τις κλίσεις του (ένα παιδί με μουσικό ταλέντο ζητά να πάει σε μουσικό σχολείο).
Δεύτερον, εκλυτικά/αντιδραστικά: τα γονίδια πυροδοτούν αντιδράσεις από το κοινωνικό περιβάλλον (μια σκουρόχρωμη επιδερμίδα, γενετικό χαρακτηριστικό, μπορεί να προκαλέσει κοινωνικό άγχος λόγω διακρίσεων, επηρεάζοντας μακροπρόθεσμα ακόμη και την υγεία).
Τρίτον, παθητικά: το ίδιο το περιβάλλον, διαμορφωμένο από τα γονίδια των ανθρώπων που μας περιβάλλουν, όπως γονείς και συνομήλικοι, επηρεάζει τις εμπειρίες και τις ευκαιρίες μας.
Έρευνα του Στάνφορντ κατέληξε ότι τα γονίδια των φίλων και των συμμαθητών ενός ατόμου μπορούν να επηρεάσουν το επίπεδο εκπαίδευσης που θα επιτύχει, μέσα από τις «κοινωνιο-γενετικές επιδράσεις». Μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Yale έδειξε πως, όταν σε μια σχολική αίθουσα υπερτερούν αριθμητικά οι μαθητές με γενετική προδιάθεση για κάπνισμα, δημιουργείται ένα «μεταδοτικό φαινόμενο» που αυξάνει τα συνολικά ποσοστά καπνίσματος.
Κατά συνέπεια, τα γονίδια δεν αποτελούν μοίρα αλλά ένα δυναμικό που εκδηλώνεται σε συνάρτηση με το περιβάλλον. Ο Conley φέρνει ως χαρακτηριστικά παραδείγματα τους PGS για τον δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ), η αξιοπιστία του οποίου είναι μεγαλύτερη σήμερα απ’ ό,τι στις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς ο καθιστικός τρόπος ζωής και η υπερπροσφορά θερμίδων ενισχύουν την έκφραση σχετικών γονιδίων. Το ίδιο συνέβη με τις γυναίκες και τους PGS για την ακαδημαϊκή επιτυχία, με τις προβλέψεις πιο εύστοχες μετά τη δεκαετία του 1960, οπότε διευρύνθηκε η πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
«Τα γονίδια μοιάζουν περισσότερο με έναν αλγόριθμο τεχνητής νοημοσύνης» αναφέρει ο Conley, «ο οποίος αναζητά δεδομένα από το περιβάλλον για να εκφράσει τα αποτελέσματά του».
Όμοιος ομοίω… και γονιδιακά
Ο Conley μιλά στο βιβλίο για μια κοινωνία που τείνει να διαχωρίζεται σε γενετικά σιλό. «Στην κοινωνία, γίνεται ταξινόμηση με βάση τα γονίδιά μας. Το βλέπουμε στις σχέσεις, στις φιλίες, ακόμη και κυριολεκτικά στο πού μετακομίζουμε και ζούμε», σημειώνει και πλειοδοτεί με ερευνητικά ευρήματα.
«Κατά ειρωνικό τρόπο, επειδή έχουμε τόσες πολλές επιλογές, καταλήγουμε στους ανθρώπους που μας μοιάζουν περισσότερο γενετικά. Έτσι, σε ολόκληρο το γονιδίωμα, οι σύζυγοι μοιάζουν γενετικά όσο τα δεύτερα ξαδέλφια, ενώ σε χαρακτηριστικά όπως το μορφωτικό επίπεδο, είναι σα να παντρεύονται πρώτα ξαδέλφια». Ίσως δεν απέχει η ημέρα που εφαρμογές γνωριμιών τύπου Tinder, Hinge κ.λπ. θα εμφανίζουν το πολυγονιδιακό σκορ, επιτρέποντας στους χρήστες να φιλτράρουν πιθανούς συντρόφους με βάση τη γενετική συμβατότητα.
Μελέτες σε παρηκμασμένες βιομηχανικές περιοχές των Απαλαχίων, έχουν δείξει ότι άτομα με υψηλό πολυγονιδιακό σκορ (PGI) για ακαδημαϊκή επιτυχία προτιμούν να μεταναστεύουν, σε αντίθεση με εκείνα χαμηλού PGI, που μένουν και δημιουργούν γενετικές συστάδες. Έρευνα του Conley για τους ίδιους δείκτες, συμπέρανε ότι οι γονείς, ασυνείδητα, αφιερώνουν περισσότερο παραγωγικό χρόνο -διαβάζοντας ιστορίες, παίζοντας- στα παιδιά με μεγαλύτερο PGI για να γίνουν καλοί μαθητές, ενισχύοντας έτσι τις έμφυτες δυνατότητές τους.
Σύμφωνα με τον Conley, ακόμα και οι πρώιμες θετικές αποκρίσεις σε γενετικά χαρακτηριστικά προεξοφλούν περαιτέρω θετική αντιμετώπιση στο μέλλον, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο κοινωνικής επιβράβευσης. Πανεπιστήμια όπως το Πρίνστον, παρατηρεί, δέχονται φοιτητές με βάση την ομορφιά, το ύψος, τον ΔΜΣ και τη γοητεία τους, ακόμη και χωρίς να έχει μεσολαβήσει συνέντευξη, επειδή όσοι τους συναναστράφηκαν χρόνια πριν κάνουν αίτηση, τους είχαν ήδη προσφέρει “άτυπα” προνόμια. «Ακόμη και αν οι υπεύθυνοι εισαγωγής εκπαιδεύονται για να αγνοούν αυτά τα στοιχεία, η υπόλοιπη κοινωνία δεν έχει λάβει το μήνυμα».
Αυτή η διαρκής αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος ενισχύει την ομοιοφιλία, την τάση, δηλαδή, να σχετιζόμαστε με ανθρώπους που μας μοιάζουν, όχι μόνο στην προσωπικότητα ή τις αξίες, αλλά, όλο περισσότερο, και στο εισόδημα: Οι προνομιούχοι με τους προνομιούχους, οι μειονεκτούντες με τους μειονεκτούντες. Για τον Conley, αυτή η απομόνωση και η «επιλεκτική αναπαραγωγή» μπορούν να εξηγήσουν έως και το 40% της ανόδου της ανισότητας στις ΗΠΑ, προοικονομώντας μια κοινωνία όπου η διαστρωμάτωση δεν είναι μόνο κοινωνική αλλά και γενετική -ένα νέο σύστημα «γονιδιακής κάστας» (genocast).
Απρόβλεπτο μέλλον
Η άνοδος της γενετικής πρόβλεψης φέρνει επαναστατικές δυνατότητες, εγείρει όμως και σοβαρά ηθικά διλήμματα. Πλέον χαρακτηριστική περίπτωση για τον Conley είναι η χρήση πολυγονιδιακών δεικτών (PGI) σε κλινικές γονιμότητας στις ΗΠΑ από το 2020, για την επιλογή εμβρύων με βάση τη γενετική προδιάθεση για υψηλή νοημοσύνη ή χαμηλό κίνδυνο ασθενειών. «Σε ό,τι αφορά την ιατρική γονιμότητας, είμαστε Άγρια Δύση» παρατηρεί, συγκρίνοντας την κατάσταση με την ευγονική στη δυστοπική ταινία Gattaca.
Ο ίδιος ζητά από τους ανθρώπους να μη δίνουν υπερβολική βαρύτητα στην προγνωστική ισχύ των πολυγονιδιακών δεικτών, πόσο μάλλον να τους χρησιμοποιούν για να σχηματίσουν «γονιδιακές κάστες». Οι δείκτες αυτοί, εξηγεί, παραμένουν ασταθείς και επηρεάζονται συχνά από περιβαλλοντικούς παράγοντες που μας διαφεύγουν, επομένως μειώνεται η προγνωστική τους αξία. Παράλληλα, αποτυγχάνουν να προβλέψουν με ακρίβεια μεταξύ διαφορετικών φυλετικών ή εθνοτικών ομάδων.
Υπάρχει και κάτι άλλο. Στη βιβλιοκριτική της στους New York Times, η Kate Zernike γράφει: «Μακάρι να ανέλυε περισσότερο και τους περιορισμούς των ίδιων των γονιδιωματικών μελετών στις οποίες βασίζονται οι PGI· αρκετά από τα πρώτα ευρήματα δεν κατέστη δυνατό να αναπαραχθούν, ενώ πιο επιφυλακτικοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι μπορεί να εντοπίζουν άσχετα γονίδια ως υπαίτια για ασθένειες, καλλιεργώντας φρούδες ελπίδες για εύκολες θεραπείες. Οι αναγνώστες του Conley ίσως παραβλέψουν αυτούς τους ενδοιασμούς, αγωνιώντας να μάθουν ποιος συνδυασμός αλληλόμορφων ευθύνεται για την απόρριψή τους από το Πρίνστον».
Διαβάστε επίσης
Επιληψία: Τι κρύβει το DNA μας; Έρευνα δείχνει το δρόμο για αποτελεσματική αντιμετώπιση
