*γράφει η Βασιλική Χρυσοστομίδου
Αδιαμφισβήτητη η έξαρση της βίας ανηλίκων. Στην πλατφόρμα stop-bullying.gov.gr, έχουν υποβληθεί συνολικά 407 αναφορές περιστατικών εκφοβισμού στο διάστημα μεταξύ Απριλίου και Σεπτεμβρίου 2024, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου Παιδείας. Αν και η διαχείριση των περιπτώσεων δρομολογείται πλέον συστηματικά από την πολιτεία, το bullying «ζει και βασιλεύει». Ιδιαίτερης προσοχής αξίζει – εκτός του «δράστη» και του «θύματος» – να τύχει ο ρόλος των παρατηρητών, καθώς είναι εκείνος που συχνά λειτουργεί σαν το ‘κάρβουνο’ στη μηχανή της άγουρης βίας.
Στην τεράστια συζήτηση για τη βία μεταξύ ανηλίκων, κατά κανόνα εστιάζουμε σε εκείνον, που την ασκεί και σε εκείνον, που τη δέχεται. Συχνά, ωστόσο, παραγνωρίζεται ο ρόλος των παρατηρητών, παρότι έχουν πολύ μεγάλη επιρροή και επίδραση στην εξέλιξη του εκφοβισμού.
Οι παρατηρητές συνήθως θα καταγράψουν ένα περιστατικό βίας με το κινητό τους, παρακολουθώντας το συμμαθητή τους να υφίσταται τον εκφοβισμό χωρίς να αναλαμβάνουν δράση. Αρκετές φορές, πάντως, τα παιδιά, που εμπλέκονται στο bullying δεν έχουν μόνο έναν ρόλο, καθώς μπορεί να δέχονται εκφοβισμό, για παράδειγμα στο σχολείο και παράλληλα τα ίδια να εκφοβίζουν άλλα παιδιά στη γειτονιά τους ή να είναι θύματα και παράλληλα να γίνονται μάρτυρες στο bullying που υφίσταται ένα άλλο παιδί.
Η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος Αλεξάνδρα Καππάτου
Τα προφίλ των παρατηρητών
Οι παρατηρητές διακρίνονται σε διάφορες κατηγορίες, ανάλογα με τη συμπεριφορά, που επιδεικνύουν την ώρα του περιστατικού εκφοβισμού.
«Μπορεί να είναι τα παιδιά, που βοηθούν στον εκφοβισμό. Να μην ξεκινούν, δηλαδή, τα ίδια το επεισόδιο, όμως ενθαρρύνουν τα παιδιά που το κάνουν. Κάποιες φορές, είναι πιθανό να συμμετέχουν κιόλας στην εξέλιξη του περιστατικού, κατόπιν υπόδειξης του «αρχηγού», που ασκεί τον εκφοβισμό. Άλλες φορές, είναι τα παιδιά που ενισχύουν – δεν εμπλέκονται άμεσα στo συμβάν, γίνονται όμως το κοινό, που παρακολουθεί. Συχνά γελάνε ή παρακινούν τα παιδιά που κάνουν εκφοβισμό, για να συνεχίσουν, δείχνοντας έτσι την αποδοχή τους σε αυτό που συμβαίνει. Υπάρχουν και οι «outsiders» ή απλοί παρατηρητές, δηλαδή τα παιδιά που διατηρούν μία ουδέτερη στάση. Ούτε ενθαρρύνουν τον εκφοβισμό, ούτε βοηθούν το παιδί που εκφοβίζεται. Κάποια από αυτά τα παιδιά πιθανόν να θέλουν να βοηθήσουν, αλλά δεν ξέρουν πώς.
Πολλοί από τους παρατηρητές νιώθουν… τυχεροί, ανακουφισμένοι, επειδή δεν βρίσκονται στη θέση του παιδιού-θύματος ενώ δε λείπουν κι εκείνοι, που έχουν την πεποίθηση ότι ο καθένας παίρνει στη ζωή, ό,τι του αξίζει… κι αυτό, είναι τραγικό. Τέλος, υπάρχουν και τα παιδιά που υπερασπίζονται το παιδί που εκφοβίζεται, που θα μπουν μπροστά για να υπερασπιστούν ανοιχτά το παιδί που δέχεται εκφοβισμό. Δυστυχώς, οι μάρτυρες, είτε εκούσια, είτε ακούσια πολύ συχνά γίνονται κομμάτι του βασανισμού των παιδιών», καταλήγει η ειδικός.
Τα «συμπτώματα» των παρατηρητών
Παιδιά που εμπλέκονται ως μάρτυρες σε περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να παρουσιάσουν θυμό, ενοχή, θλίψη, ίσως και φόβο. Συμβαίνει ακόμη να εμφανίζουν έντονο άγχος, κατάθλιψη, συχνές απουσίες από το σχολείο, σε ορισμένες περιπτώσεις φτάνουν σε σημείο να το εγκαταλείψουν, κυρίως όταν είναι συστηματικά μάρτυρες. Έχει καταγραφεί, επίσης, κατάχρηση ουσιών, αλκοόλ και καπνού
Οι ενδείξεις
Με τον ίδιο τρόπο που υποτιμάται ο ρόλος του παρατηρητή στα περιστατικά εκφοβισμού, συχνά υποτιμώνται και οι ενδείξεις, που παρουσιάζει ένα παιδί από νωρίς και το οδηγούν εκεί. «Δεν φτάνουν ξαφνικά στην εφηβεία να συμμετέχουν σε περιστατικά βίας τα παιδιά, ανεξαρτήτως ρόλου, ούτε, ‘μεταλλάσσονται’ στην ηλικία αυτή. Στην πραγματικότητα, οι ενδείξεις ξεκινούν πολύ νωρίς και πρέπει να τις ανιχνεύουμε εγκαίρως», δηλώνει κατηγορηματικά η κ.Καππάτου.
«Ένα παιδί, που συστηματικά επιδεικνύει επιθετική συμπεριφορά επάνω στο παιχνίδι – κλωτσάει, δαγκώνει, χτυπάει – και έχει ανεξέλεγκτες εκρήξεις θυμού. Που απειλεί τα υπόλοιπα παιδιά, που δεν δέχεται τα όρια και επιμένει να περάσει το δικό του – ακόμη και στο πλαίσιο της σχολικής τάξης. Που θέλει να αποκλείει παιδιά από την παρέα ή να επιβάλλεται σε όσους θεωρεί πιο αδύναμους. Που κοροϊδεύει τα άλλα παιδιά και επιδιώκει να τους απομονώσει κοινωνικά. Αλλά και στο σπίτι, όταν υιοθετεί ανάλογη στάση απέναντι στα αδέλφια και τους γονείς του», αναφέρει η ίδια σχετικά με τις ενδείξεις. Όπως δε προσθέτει, «όταν υπάρχουν τέτοια σημάδια, δεν επιτρέπεται να τα προσπερνάμε. Καταρχάς, ο γονιός θα πρέπει να εξετάσει σε ποιες περιπτώσεις λειτουργεί το παιδί του έτσι και πως λειτουργούν σε αντίστοιχες καταστάσεις τα υπόλοιπα παιδιά. Χρειάζεται, επίσης, να εξετάσει τη δική του ευθύνη. Εάν, δε, δυσκολεύεται ο ίδιος να αλλάξει ο ίδιος τη συμπεριφορά του παιδιού, θα πρέπει να ζητήσει βοήθεια από ειδικό. Δεν μπορεί να φτάνουμε να ζητάμε βοήθεια στην εφηβεία. Μετά, μας ξέφυγε…», διαπιστώνει.
Η σημασία της πρόληψης
Η πρόληψη δεν πρέπει να περιορίζεται στο δράστη ή στο θύμα αλλά και στον παρατηρητή, συμφωνούν οι ειδικοί. Ο ρόλος του, ο οποίος είναι κάπως …αδιευκρίνιστος ενώ ταυτόχρονα αποτελεί την πολυπληθέστερη ομάδα, είναι κομβικός. «Ο κανόνας είναι, ότι ένα παιδί με υψηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης δύσκολα εμπλέκεται στον εκφοβισμό. Επομένως, η ενίσχυση αυτής από νωρίς είναι πολύ σημαντική. Όπως και της ενσυναίσθησης», είναι το πρώτο που θα πει η κ.Καππάτου.
Η «ατζέντα» της διαπαιδαγώγησης των παιδιών είναι «βαριά». Οι γονείς οφείλουν να μεριμνούν ώστε να γνωρίσουν πρώτα οι ίδιοι και στη συνέχεια, να δείξουν στα παιδιά τους ποια είναι τα δικαιώματά τους, τί σημαίνει ισότητα και συνεργασία, πώς μπορεί να βάλει όρια. Στόχος πρέπει να είναι η ανατροφή ενός παιδιού, που θα ξέρει να λειτουργεί αυτόνομα, που μαθαίνει να προσπαθεί, που έχει ένα αξιακό σύστημα. Παράλληλα, το καλό παράδειγμα του γονιού, η σταθερότητα στις θέσεις του και η ουσιαστική ενασχόληση με το παιδί του, η αποφυγή «υπερ-προσφοράς» υλικών αγαθών ως αντιστάθμισμα της ανεπαρκούς παρουσίας του, ο κοινός τρόπος αντιμετώπισης ζητημάτων της καθημερινότητας μεταξύ των γονέων. Όλα αυτά, δημιουργούν ασφάλεια στο παιδί – αφενός απομακρύνουν την ευαλωτότητά του απέναντι σε δύσκολες καταστάσεις, που ενδεχομένως αντιμετωπίσει, αφετέρου εξαλείφουν την ‘ικανοποίηση’ που θα μπορούσε να αντλήσει ασκώντας βία στον περίγυρό του.
«Σχετικά με την πρόληψη, θετική είναι η εμπλοκή του παιδιού με τον αθλητισμό ή γενικά με μία ομαδική δραστηριότητα, η οποία εμπεριέχει την οριοθέτηση, τη συνεργασία και την άμιλλα. Όχι μόνο μαθαίνει το παιδί την αρμονική συνύπαρξη με τους συνομηλίκους του αλλά εκτονώνεται και το ίδιο. Προς την ίδια κατεύθυνση, λειτουργούν άλλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, εργαστήρια δεξιοτήτων στο σχολείο, καλλιέργεια φιλαναγνωσίας», υπογραμμίζει η ψυχολόγος.
Τα στατιστικά στοιχεία για τον εκφοβισμό
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στατιστικά στοιχεία για το είδος εκφοβισμού που έχει καταγγελθεί.
Από τον Απρίλιο του 2024 ως τις 29 Σεπτεμβρίου 2024 έχουν υποβληθεί συνολικά 407 αναφορές στην πλατφόρμα stop-bullying.gov.gr, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου Παιδείας.
Η συντριπτική των αναφορών έχει υποβληθεί από γονείς και είναι ισομοιρασμένες μεταξύ των περιστατικών, που έλαβαν χώρα στη δευτεροβάθμια και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Ειδικότερα, το 53% αφορά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και το 47% στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι 359 αναφορές υπεβλήθησαν από γονείς και οι 48 από μαθητές.
Σχετικά με τις αναφορές των γονέων, οι 134 αφορούν υποθέσεις που έκλεισαν κατόπιν πλήρους διαχείρισης, σύμφωνα με τα πρωτόκολλα. Οι 40 βρίσκονται σε διαδικασία παιδαγωγικής παρέμβασης, και πάλι με βάση τα πρωτόκολλα. Ακόμη, οι 13 είναι εντός αρμοδιότητας πλατφόρμας και πρόκειται να ξεκινήσει διαχείρισή τους άμεσα, ενώ 61 αναφορές έχουν υποβληθεί χωρίς να έχει ξεκινήσει ακόμα διαχείρισή τους.
Σε ό,τι αφορά τις αναφορές, οι οποίες έχουν υποβληθεί από μαθητές, από τις 48 συνολικά, οι 21 υποθέσεις έχουν διεκπεραιωθεί και θεωρούνται πλέον κλειστές. Μία βρίσκεται σε διαδικασία παιδαγωγικής παρέμβασης, με βάση τα πρωτόκολλα παρέμβασης:
• Επιπλέον, 4 αναφορές είναι εντός αρμοδιότητας πλατφόρμας και πρόκειται να ξεκινήσει η διαχείρισή τους άμεσα και 8 αναφορές έχουν υποβληθεί χωρίς να έχει ξεκινήσει ακόμα η διαχείρισή τους.
Σχετικά με το είδος του καταγγελλόμενου εκφοβισμού, από τις 407 αναφορές που έχουν υποβληθεί συνολικά, το 77% αφορά σε ψυχολογικό bullying, το 48% σε κοινωνικό bullying:
• το 56% σε σωματικό bullying και το 18% αφορά σε ηλεκτρονικό /διαδικτυακό bullying.
Βάσει στοιχείων, τα οποία προκύπτουν από πανελλήνια έρευνα, που διεξήχθη το 2022-23, το ένα 1 στα 3 παιδιά (32,4%) πανελλαδικά δέχεται εκφοβισμό. Ακόμη πιο ανησυχητικά τα στοιχεία στην Πελοπόννησο, αφού το αντίστοιχο ποσοστό είναι:
• 1 στα 2 παιδιά, δηλαδή 48,8%. Εξίσου απογοητευτικό, το ποσοστό στην Περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης – 42,1%. Τέλος, 1 στα 6 παιδιά στην Ελλάδα αισθάνονται ότι το σχολείο δεν τους μαθαίνει να μην εκφοβίζουν τους συμμαθητές τους.
Τσιρίδες, κλωτσιές και οργή: Τέσσερις τρόποι να ηρεμήσουμε το θυμωμένο παιδί
To bullying συρρικνώνει τον εγκέφαλο των εφήβων
Ενσυναίσθηση: Πώς θα βοηθήσουμε το παιδί να αποκτήσει αυτή την ικανότητα
