Περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους με κάποια ψυχική νόσο θα υποφέρουν σιωπηλά, με το στίγμα, τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις να τους αποτρέπουν από την αναζήτηση θεραπείας και τη διάγνωση να μην έρχεται ποτέ ή κατόπιν σοβαρών καθυστερήσεων, οπότε το σημάδι στην ψυχική υγεία θα έχει αγγίξει τα βαθύτερα στρώματα. Ο στιγματισμός της ψυχικής υγείας, απροκάλυπτα ή εμμέσως, ταλαιπωρεί τα άτομα και βάζει εμπόδια στην εργασία, τη στέγαση, τις κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις, χωρίς η σωματική τους υγεία να μένει στο απυρόβλητο· το στίγμα θα συνδεθεί με υψηλότερα ποσοστά πρόωρου θανάτου και ασθενειών.
Άνδρες και γυναίκες με ψυχικές διαταραχές ή νόσους ζουν τη δικής τους Οδύσσεια. Οι άνδρες, σκληροί και με βαθιά κρυμμένα τα συναισθήματά τους κατά το κοινωνικό στερεότυπο, έχουν πολύ λιγότερες πιθανότητες να ζητήσουν βοήθεια από ό,τι οι γυναίκες, καθώς όμως και αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης και αυτοκτονιών. Οι γυναίκες από την άλλη, φύσει ευγενικές και συνασθηματικές, σύμφωνα με όσα όρισε για εκείνες η κοινωνία, θα κατηγορηθούν ως «υστερικές» σε αντιδράσεις τους, θα δεχθούν όμως και τον ψόγο αν παρεκκλίνουν από το στερεότυπο και φέρουν παραδοσιακά «ανδρικά» χαρακτηριστικά, όπως η ανταγωνιστικότητα ή η επιθετικότητα. Για τις μητέρες, η κατάθλιψη ή το άγχος είναι ενδείξεις ακαταλληλότητας.
Τρεις τύποι στίγματος
Το στίγμα συχνά προέρχεται από έλλειψη κατανόησης ή φόβο και ενισχύεται συχνά από τον παραπλανητικό ή εσφαλμένο τρόπο που προβάλλονται οι ψυχικές νόσοι από τα μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Μια ανασκόπηση μελετών για το στίγμα έδειξε ότι, παρά την αποδοχή της ιατρικής ή γονιδιακής φύσης των ψυχικών διαταραχών και της ανάγκης για θεραπεία, δεν είναι λίγα τα άτομα που θα διατηρήσουν τις αρνητικές πεποιθήσεις για τους ασθενείς.
Οι ερευνητές διακρίνουν το στίγμα σε τρεις τύπους:
- το κοινωνικό στίγμα, που περιλαμβάνει τις αρνητικές πεποιθήσεις ή τις διακρίσεις που μπορεί να έχουν οι άλλοι για την ψυχική ασθένεια
- τον αυτοστιγματισμό, που αναφέρεται στις αρνητικές πεποιθήσεις, συμπεριλαμβανομένης της εσωτερικευμένης ντροπής, που μπορεί να βιώνουν τα άτομα με ψυχική ασθένεια για την κατάστασή τους
- το δομικό στίγμα, πιο συστημικός στιγματισμός, που περιλαμβάνει δημόσιες και ιδιωτικές πολιτικές που περιορίζουν σκόπιμα ή ακούσια τις ευκαιρίες για τα άτομα με ψυχική νόσο, όπως π.χ. η μειωμένη χρηματοδότηση της έρευνας για τις παθήσεις της ψυχικής σφαίρας ή οι περιορισμένες υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε σχέση με άλλες υπηρεσίες υγείας.
Αποτύπωμα στο οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον
Οικογένεια, φίλοι και σύντροφοι θα βιώσουν το στίγμα ή, τουλάχιστον, έτσι θα το αντιληφθούν. Οι ενοχές ότι ευθύνονται για την ψυχική διαταραχή του ανθρώπου τους (εσωτερίκευση του κοινωνικού στίγματος) ή ο φόβος ότι η κοινωνία θα τους επιρρίψει τέτοιες ευθύνες ή θα τους απορρίψει συνολικά ως οικογένεια θα οδηγήσει συχνά σε μειωμένη συναισθηματική υποστήριξη του ψυχικά ασθενούς, κοινωνική απομόνωση και άρνηση αναζήτησης βοήθειας. Ακόμα και αν η μισή οικογένεια νοσεί ψυχικά, οι επιπτώσεις θα αγγίξουν όλα τα μέλη.
Αντίστοιχα μπορεί να είναι η κατάσταση για φίλους και συντρόφους.
Το στίγμα στην εργασία
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) τοποθετεί την ψυχική υγεία των εργαζομένων στο επίκεντρο της φετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας και ζητά, μεταξύ άλλων, το τέλος του στίγματος στους εργασιακούς χώρους με παράλληλη υιοθέτηση μιας νέας κουλτούρας συμμετοχικότητας και κατανόησης. Κάποια στοιχεία από τις ΗΠΑ:
- δημοσκόπηση που πραγματοποίησε το 2022 η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία, έδειξε ότι το 48% των εργαζόμενων δηλώνουν ότι μπορούν να συζητήσουν ανοιχτά και ειλικρινά για την ψυχική υγεία με τον προϊστάμενό τους, σε σχέση με το 56% το 2021 και το 62% το 2020.
- οι μισοί (52%) λένε επίσης ότι αισθάνονται άνετα να χρησιμοποιούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας με τον σημερινό εργοδότη τους, έναντι 64% το 2021 και 67% το 2020.
- λιγότεροι ανησυχούν για αντίποινα εάν πάρουν άδεια ή αναζητήσουν φροντίδα για την ψυχική τους υγεία (36% το 2022 έναντι 48% το 2021 και 52% το 2020)
Έρευνα για την ψυχική υγεία των εργαζόμενων στην Ελλάδα έδειξε ότι το στρες «πνίγει» έναν στους δύο εργαζόμενους, ενώ 4 στους 10 νιώθουν μελαγχολία.
Η ψυχική νόσος στα media
Η εικόνα του «τρελού» που «είναι για δέσιμο», του «ψυχοπαθούς» ή «μανιακού» που είναι επικίνδυνος για το κοινωνικό σύνολο, όπως αναπαράγεται έως και σήμερα από δελτία ειδήσεων, τηλεοπτικές εκπομπές και ταινίες, συντηρεί αρνητικά στερεότυπα εις βάρος των ατόμων με ψυχική νόσο.
Όχι πολύ μακριά, το 2019, κυκλοφόρησε η ταινία Joker με κεντρικό ήρωά της έναν ψυχικά ασθενή άνδρα, εξαιρετικά βίαιο. Έναν χρόνο μετά, έρευνα για την επίδραση στους θεατές διαπίστωσε ότι η παρακολούθηση της ταινίας «σχετίστηκε με μεγαλύτερη προκατάληψη απέναντι σε άτομα με ψυχικές ασθένειες». Επιπλέον, οι συγγραφείς πρότειναν ότι «ο Joker μπορεί να επιδεινώσει τον αυτοστιγματισμό για άτομα με ψυχική ασθένεια, κρατώντας τα από την αναζήτηση βοήθειας».
Έρευνες δείχνουν ότι τα μέσα ενημέρωσης καλύπτουν πιο συχνά δραματικά εγκλήματα που διαπράττονται από άτομα με ψυχικές ασθένειες αντί για παρόμοια εγκλήματα που διαπράττονται από άτομα χωρίς επίσημη διάγνωση. Στον αντίποδα, τα άτομα με ψυχική νόσο είναι συχνά τα θύματα. Τα ίδια μέσα παρουσιάζουν με ευκολία περιπτώσεις κατάθλιψης και αυτοκτονίας, χωρίς να ανοίγουν τη συζήτηση για τις δυσκολίες που οδήγησαν στο απονενοημένο πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν οι αυτοτραυματιστικές συμπεριφορές.
Η Εθνική Συμμαχία Δράσης για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας των ΗΠΑ έχει προβεί σε συστάσεις για να βοηθήσει τους δημιουργούς περιεχομένου να διαμορφώσουν ιστορίες για επιβίωση, ελπίδα και θεραπεία, ανάμεσα στις οποίες να καθίσταται σαφές ότι η αυτοκτονία είναι περίπλοκη και συχνά προκαλείται από πολλαπλούς παράγοντες, να απεικονίζεται η διαδικασία πένθους και θεραπείας των ανθρώπων που χάνουν κάποιον από αυτοκτονία, να αποφεύγεται η επικριτική γλώσσα, να παρουσιάζονται καθημερινοί χαρακτήρες που θα μπορούσαν να τείνουν χείρα βοηθείας κ.α..
Οι επιπτώσεις του στίγματος και τρόποι αντιμετώπισης
Το στίγμα που συνδέεται με τις ψυχικές ασθένειες έχει σοβαρές συνέπειες τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Οι ψυχικά ασθενείς παρουσιάζουν επιδεινούμενα συμπτώματα και είναι λιγότερο πιθανό να αναζητήσουν θεραπεία, ενώ συχνά υφίστανται εκφοβισμό. Έρευνα σε περισσότερα από 200 άτομα με ψυχική νόσο κατέληξε ότι ο αυτοστιγματισμός οδηγεί σε απελπισία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, εντονότερα ψυχιατρικά συμπτώματα και εμπόδια στις κοινωνικές σχέσεις. Επίσης, σχετίζεται με μειωμένη συμμόρφωση με τις θεραπείες, χειρότερη έκβαση ψυχικής υγείας και σε μεγαλύτερες δυσκολίες στην εργασία.
Από τη σκοπιά της δημόσιας υγείας
Από τη σκοπιά της δημόσιας υγείας, πολυετής έρευνα έχει δείξει ότι οι παρεμβάσεις που στοχεύουν στον αποστιγματισμό της ψυχικής υγείας μπορούν να είναι αποτελεσματικές όταν περιλαμβάνουν την άμεση επαφή με άτομα που έχουν ζήσει με ψυχικές νόσους, καθώς η συμμετοχής τους στις συζητήσεις και οι ιστορίες τους βοηθούν στην αποδόμηση των προκαταλήψεων. Δεύτερο στοιχείο για την επιτυχία τους είναι ο μακροπρόθεσμος χαρακτήρας και η προσαρμογή τους σε ιδιαίτερες γλωσσικές και πολιτισμικές αναφορές του πληθυσμού-στόχου. Επιπλέον, οι καμπάνιες κοινωνικής ενημέρωσης έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές στην αύξηση της χρήσης υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Σε ατομικό επίπεδο
Η Αμερικανική Συμμαχία για την Ψυχική Νόσο (NAMI) συστήνει:
- Μιλήστε ανοιχτά για την ψυχική υγεία, όπως με κοινοποιήσεις και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
- Εκπαιδεύστε τον εαυτό σας και τους άλλους, απαντώντας σε λανθασμένες αντιλήψεις ή αρνητικά σχόλια με την παροχή σωστών πληροφοριών και προσωπικών εμπειριών.
- Να έχετε επίγνωση της δύναμης της γλώσσας· υπενθυμίστε στους άλλους ότι οι λέξεις έχουν δύναμη και μπορούν να επηρεάσουν.
- Ενθαρρύνετε την ισότητα μεταξύ σωματικών και ψυχικών ασθενειών, κάνοντας συγκρίσεις με το πώς θα αντιμετώπιζαν κάποιον με σωματική ασθένεια, όπως καρκίνο ή διαβήτη.
- Δείξτε συμπόνια σε άτομα με ψυχικές νόσους, κατανοώντας τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.
- Να είστε ειλικρινείς σχετικά με τη θεραπεία, προωθώντας τη φυσιολογικοποίηση της ψυχικής υγειονομικής φροντίδας, όπως ακριβώς συμβαίνει με άλλες ιατρικές θεραπείες.
- Ειδοποιήστε τα μέσα ενημέρωσης όταν χρησιμοποιούν στιγματιστική γλώσσα ή παρουσιάζουν ψυχικές ασθένειες με τρόπο που ενισχύει το στίγμα.
- Επιλέξτε την ενδυνάμωση αντί της ντροπής.
*Με στοιχεία από την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση και το McLean Hospital, εκ των κορυφαίων στην ψυχιατρική περίθαλψη, έρευνα και εκπαίδευση και μεγαλύτερο ψυχιατρικό πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ.
Κατάθλιψη: Νέο πειραματικό αντικαταθλιπτικό δρα σε δύο ώρες
Αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά: Μάθετε τα πάντα για τα χάπια της ευτυχίας
