Θα κάνω μια μικρή εισαγωγή. Το topic είναι η αυξημένη βία στους νέους, μια καινούργια πανδημία; Έχουμε τρία φαινόμενα που συμβαίνουν. Το πρώτο είναι ότι έχουμε αυξημένα προβλήματα ψυχολογικά στα παιδιά. Τα δεδομένα που έχω δει είναι κυρίως των Ηνωμένων Πολιτειών. Αλλά αυτοί, όπως ξέρετε, πάνε μπροστά λίγα χρόνια. Τώρα τελευταία το gap έχει μικρύνει μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης, αλλά γενικά προηγούνται και έχουν κάνει αρκετά καλές μελέτες. Το δεύτερο είναι ότι υπάρχει βία, επεισόδια βίας αυξημένα και το τρίτο είναι ότι έχουν παρατηρηθεί αλλαγές χαρακτηρολογικές στα παιδιά και τους νέους. Είναι δύο αιτίες κατά τη γνώμη μου. Το ένα είναι ότι υπάρχει αυξημένο στρες στον περίγυρο παντού λόγω της οικονομίας, του Covid, των πολέμων και ούτω καθεξής, και δεύτερον ότι έχουμε και επιταχυνόμενη αλλαγή στην κουλτούρα, στον πολιτισμό, στην τεχνολογία.
Λοιπόν, δύο πράγματα είναι που επηρεάζουν τον άνθρωπο και τη συμπεριφορά του. Το πρώτο είναι το στρες που είναι η κατάσταση στην οποία απειλείται η ομοιόσταση του οργανισμού και το δεύτερο είναι ο πολιτισμός, η κουλτούρα, η τεχνολογία, που είναι το σύνολο των συμπεριφορών ενός κοινωνικού όντος, όπως είναι ο άνθρωπος. Λοιπόν, σήμερα ακούμε το παράπονο συχνά «Είμαι στρεσαρισμένος, είμαι ζορισμένος, έχω burnout» και ούτω καθεξής. Και δεύτερον ξέρουμε ότι τα παιδιά μας πλέον είναι κολλημένα στο διαδίκτυο. Λοιπόν, ένα εξαιρετικό βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στην Αμερική λέγεται «Η αγχώδης γενεά» και αγχώδης γενεά εννοούν την γενεά που αφορά το διαδίκτυο και είναι δύο εποχές αυτής της γενιάς. Το πρώτο είναι 1995 με 2012 που είναι σχετικά και μετά από το 2013 και μετά είναι οι γενιές Ζ και η γενιά Α.
Το δεύτερο βιβλίο εξαιρετικό είναι αυτό εδώ, το οποίο είναι από την Τζιν Τουίγκ, και η οποία έχει κάνει μια πάρα πολύ καλή ανάλυση του χαρακτήρα των παιδιών, όπως είναι τώρα. Και μάλιστα λέει ότι τα παιδιά μας τώρα είναι υπερσυνδεδεμένα (με το διαδίκτυο εννοεί) ότι μεγαλώνουν χωρίς να παίζουν, ότι είναι πιο ανθεκτικά από το παρελθόν, είναι λιγότερο ευτυχισμένα και δεν είναι και προετοιμασμένα για την ενήλικη ζωή. Μάλιστα υπολογίσαν ότι είναι δύο χρόνια πίσω τα παιδιά στην Αμερική. Τώρα, το στρες είναι δύο ειδών. Το στρες στο κανονικό είναι το οξύ στρες. Δεν κρατάει πολύ, είναι φυσιολογικό και συνήθως δεν αφήνει κάτι πίσω του.
Από την άλλη μεριά, όμως, έχουμε το χρόνιο στρες, το οποίο συνήθως γίνεται παθολογικό. Η σημερινή κοινωνία υποφέρει από ελαφρό ή μέτριο χρόνιο στρες. Τώρα, στο οξύ στρες διεγείρονται τρεις συμπεριφορές. Είναι στερεοτυπικές. Η πρώτη είναι η πάλη, η δεύτερη είναι η φυγή και η τρίτη είναι το πάγωμα. Η πάλη αντιστοιχεί στον θυμό και στην επιθετικότητα, το στρες την αυξάνει, η φυγή στον φόβο και το πάγωμα στην κατάθλιψη, στην παραίτηση. Λοιπόν, αυτό που έχουμε σήμερα είναι ότι πολλοί άνθρωποι με το χρόνιο ελαφρό στρες που έχουν είναι μεταξύ θυμού, φόβου και παραίτησης. Το βλέπουμε ότι αυτό έχει ανέβει σε όλη τη σημερινή κοινωνία.
Τώρα, ο εγκέφαλος, ο ανθρώπινος είναι πολύ προηγμένος, όπως ξέρουμε, αλλά βασικά είναι τρία κομμάτια. Το πρώτο είναι το ερπετικό κομμάτι, αυτό που έχουν και τα φίδια, το έχουμε και εμείς. Το δεύτερο είναι ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος, τα πιο κατώτερα θηλαστικά και τέλος έχουμε τον πλήρη εγκέφαλο τώρα, τον νέο εγκέφαλο. Λοιπόν, αυτά τα τρία κομμάτια του εγκεφάλου συνυπάρχουν. Δηλαδή, έχουμε τη λογική πάνω πάνω, αλλά από κάτω είναι και τα παλαιοθηλαστικά, αυτό το κομμάτι του εγκεφάλου, αλλά και των ερπετών, των φιδιών. Υπάρχουν όλα αυτά εκεί. Λοιπόν, και το σύστημα του στρες που διεγείρεται όταν είμαστε στρεσαρισμένοι, αλλά και άλλα πιο πρωτόγονα αισθήματα εδράζονται στον ερπετικό εγκέφαλο που τον έχουμε κι εμείς. Ένα κομμάτι το οποίο το έχουν πολύ ανεπτυγμένο τα φίδια, οι όφεις είναι αυτό που λέγεται «periaqueductal gray» είναι ένα κομμάτι πίσω στον προμήκη, στο οποίο εδράζεται η πρωταρχική «fight, flight, freeze» και άλλη μία πράξη που είναι η θήρευση. Είναι ενδιαφέρον ότι όλα αυτά είναι μαζί. Δηλαδή, έχουμε πάνω-πάνω, στον πυρήνα αυτόν, έχουμε την πάλη μετά τη φυγή, μετά το πάγωμα και μετά τη θήρευση και όλα αυτά πάνε μαζί. Και η θήρευση συσχετίζεται με πλήρη καταστολή και του fight και του flight και του freeze.
Όταν πάει να θηρεύσει ένα άγριο ζώο, και μέσα σ’ αυτό κι ο άνθρωπος, ξεχνάει τα πάντα και επικεντρώνεται στο θήραμα, έτσι; Αυτά λοιπόν, υπάρχουν στον άνθρωπο και εάν φύγει από πάνω η αναστολή που έχει ο νεοεγκέφαλος, μπορεί να εκφραστούν και σε διάφορους βαθμούς, έτσι; Και ο χειρότερος για πολλούς είναι όπως να πιεις πολύ, να φύγουν τελείως αναστολές και να πας να κάνεις τρελά πράγματα, έτσι; Τα οποία είναι του παλαιού εγκεφάλου. Συνεπώς, οτιδήποτε στρεσογόνο έρχεται μέσα στον εγκέφαλο περνάει στο λεγόμενο θάλαμο του εγκεφάλου, στο κάτω μέρος, και από εκεί παίρνει δύο κατευθύνσεις. Η μία κατεύθυνση είναι στον παλαιοεγκέφαλο, στον ερπετικό εγκέφαλο, και αυτό παίρνει 30 milliseconds για να πάει. Πολύ γρήγορα. Και επίσης στέλνει και το σήμα στον φλοιό. Και αυτό παίρνει 300 milliseconds. Γιατί; Γιατί εκεί αποφασίζεται η στρατηγική του τι θα κάνει ο οργανισμός. Συνεπώς, όλα αυτά γίνεται υποσυνείδητα. Διεγείρεται το πρωτόγονο σύστημα και εν συνεχεία διεγείρεται και φλοιός και μετά ο φλοιός αποφασίζει το τι απόφαση θα κάνει, θα πάρει ο άνθρωπος. Γι’ αυτό λέμε εκεί ότι όταν απελευθερωθεί η «periaqueductal gray», η πίσω, τότε πλέον μπορεί να γίνουνε πράγματα που θεωρούνται και είναι θηριώδη.
Λοιπόν, ανθρώπινος εγκέφαλος προετοιμάζεται για τη ζωή στην εμβρυϊκή και στην παιδική ηλικία. Και αυτό που ανέφερα προηγουμένως −δεν θυμάμαι τώρα πώς πάει πίσω, δεν έχει σημασία− είναι ότι τα δύο πρώτα χρόνια αφιερώνονται στο να σχηματιστεί ο δεσμός μεταξύ του μωρού και αυτού που το φροντίζει, της μητέρας συνήθως. Πολύ σημαντικό αυτό διότι το πώς θα λειτουργήσει αργότερα στη ζωή του το άτομο αυτό εξαρτάται από το πόση εμπιστοσύνη έχει στον συνάνθρωπό του, στην ανθρωπότητα. Όπως περνάει ο χρόνος, στο τρίτο τρίμηνο της κύησης και τα πρώτα δέκα χρόνια της ζωής, ο εγκέφαλος μεγαλώνει σε βάρος, φτάνει τα 1.300-1.400 γραμμάρια. Όμως, αυτά που συμβαίνουν μέσα του είναι καταρχήν μια τεράστια αύξηση των συνάψεων με κορυφή στα δύο χρόνια της ζωής, που σημαίνει τα πιο πολλά κυκλώματα ο εγκέφαλός μας τα έχει εκεί, στα δύο χρόνια της ζωής, και εν συνεχεία τα κυκλώματα αυτά καθαιρούνται, φεύγουνε, κλαδεύονται και φτάνουμε στο επίπεδο που έχουμε όταν είμαστε έφηβοι καταρχήν και ενήλικοι εν συνεχεία. Τώρα, γιατί το αναφέρω αυτό; Το αναφέρω διότι τα κυκλώματα που χρησιμοποιούνται, στερεώνονται και παραμένουν εκεί, ενώ τα κυκλώματα που δεν χρησιμοποιούνται, φεύγουν.
Τι σημαίνει αυτό; Ότι είναι πολύ σημαντική η μάθηση σε αυτήν την περίοδο, διότι εκεί είναι που σχηματίζονται τα πρώτα πολύ βασικά κυκλώματα. Και αν κοιτάξει κανείς τις περιοχές του εγκεφάλου, πώς αναπτύσσονται, αναπτύσσεται πρώτα η ακοή και η όραση. Το δείχνει εδώ. Αναπτύσσεται της γλώσσας, το οποίο έχει peak, οροφή, στις εννιά μήνες της ζωής που το παιδί δεν μιλάει, αλλά φαίνεται ότι λαμβάνει ακουστικά ερεθίσματα και από τη μητέρα στη μήτρα και εν συνεχεία, διότι τα κυκλώματα αυτά φτάνουν το peak στους 9 μήνες. Και εν συνεχεία, οι εκτελεστικές, οι μεγάλες, οι σοβαρές λειτουργίες, μέχρι την ηλικία των πέντε-έξι χρόνων έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί. Συνεπώς, αυτό το βιβλίο που λέει πως ό,τι χρειάζεται να ξέρω το έμαθα στο νηπιαγωγείο είναι λάθος. Ό,τι χρειάζεται να ξέρω, το έμαθα πριν από το νηπιαγωγείο. Γι’ αυτό το βάζω εδώ.
Λοιπόν, ποιο είναι το σύνδρομο των σημερινών της ψηφιακής ζωής; Πρώτον, έχουμε υπερφόρτωση από ερεθίσματα. Δεύτερον, έχουμε εξάρτηση από τα μηχανήματα, το διαδίκτυο, τις οθόνες και λοιπά. Τρίτον, τα παιδιά μας έχουν πρόβλημα με την προσοχή επειδή κινείται η προσοχή παράπλευρα. Τέταρτον, δεν κοιμούνται καλά. Πέμπτον, κάνουν καθιστική ζωή, που σημαίνει ότι παχαίνουν και δεν αναπτύσσουν τη μυϊκή τους μάζα. Και τελευταία, έχουν και ελαττωμένη συσχέτιση με τους άλλους ανθρώπους, πρόσωπο προς πρόσωπο, που είναι το κανονικό, έτσι είναι φτιαγμένη η ζωή για ‘μας. Συνεπώς, τα παιδιά που είναι στη γενιά Ζ έχουν υποστεί αλλαγές σημαντικές. Τα παιδιά που είναι στην Α είναι ακόμα χειρότερα. Και φαίνεται, αυτό υποστηρίζεται σήμερα, ότι αυτό που γίνεται, γίνεται ανακαλωδίωση του εγκεφάλου, γίνεται διαφορετικός ο εγκέφαλος του παιδιού. Με άτυπη επεξεργασία των αισθήσεων −υπάρχει πρόβλημα εκεί, είτε υπερευαισθησία είτε το αντίθετο−, με προβλήματα στην προσοχή, που σημαίνει δεν μπορείς να μάθεις, να εστιαστείς και να εμβαθύνεις, να δημιουργήσεις. Και τέλος, αυτό που έχει συμβεί ξεκάθαρα είναι ότι ενώ η ανάπτυξη του ανθρώπου ήταν βασισμένη στο παιχνίδι, αυτή τη στιγμή είναι βασισμένη στην οθόνη. Μια τεράστια αλλαγή.
Τι έχει συμβεί στον 21ο αιώνα; Έχει πέσει το IQ. Έτσι; Ο δείκτης ευφυΐας έχει πέσει. Τρία μέρη, τρία κομμάτια αυτού του δείκτη είναι το verbal IQ, είναι το μαθηματικό IQ και η λύση προβλημάτων. Ένα μέρος του IQ έχει ανέβει. Και αυτό έχει να κάνει με τον τρόπο που αντιμετωπίζει, αντιλαμβάνεται κάποιος τον χώρο. Είναι σαν να έχεις ένα αντικείμενο και να το γυρίζεις γύρω-γύρω και να το βλέπεις από όλες τις μεριές. Αλλά, γενικά, τρία από τα τέσσερα έχουν κατέβει σε αυτό τον αιώνα. Ενώ στον προηγούμενο αγώνα γινόμαστε πιο έξυπνοι που ήταν το λεγόμενο «Flynn effect», το φαινόμενο «Flynn», αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι γίνεται το αντίθετο, το αντίστροφο, η ανάστροφο «Flynn effect».
Τι μπορεί να κάνουμε; Η γνώμη μου είναι ότι στα σχολεία δεν πρέπει να υπάρχουν smartphones. Και όχι η δική μου γνώμη. Και άλλοι που έχουν ασχοληθεί ήδη, τρία τέσσερα χρόνια μπροστά από ‘μας. Δεύτερον, πρέπει να αυξήσουμε τη δυνατότητα των παιδιών να συναντιούνται με άλλα παιδιά και να αλληλεπιδρούν και να παίζουν. Τρίτον, αθλητισμός πολύ βασικός, διότι όσο πιο πολύ το παιδί −όχι πρωταθλητισμός, αθλητισμός−, όσο πιο πολύ αθλείται ένα παιδί, τόσο πέφτουν οι δείκτες άγχους και κατάθλιψης. Φοβερά αρνητική συσχέτιση. Τέταρτον, να αυξήσουμε την έκθεση του παιδιού στα βιβλία. Καλό λέει είναι να διαβάζει κανείς με το παιδί κάθε μέρα για μερικά λεπτά, ώρες, δεν ξέρω, αλλά μαζί με το παιδί. Πολύ σημαντικό. Και τέταρτο είναι ότι τα social media, όπως είπε και ο Γενικός Χειρουργός της Αμερικής που είναι ο πρόεδρος της Public Health Service, πρέπει να μην μπαίνουν τα παιδιά μέχρι τα 16, ίσως και τα 18 στα social media. Είναι καταστροφικά. Και είναι ενδιαφέρον ότι πρόσφατα έβγαλαν να δουν τι γίνεται στους ενηλίκους, αν το ίντερνετ βοηθάει, είναι καλό για τους ενηλίκους. Η απάντηση είναι ναι. Είναι ενδιαφέρον αυτό. Στους ενηλίκους είναι θετικό, στα παιδιά όμως είναι αρνητικό.
Επηρεάζει η χρήση του κινητού την συμπεριφορά όσον αφορά την επιθετικότητα και την παραβατικότητα; Αυτό που έχει παρατηρηθεί στην Ηνωμένες Πολιτείες είναι το αντίθετο. Δηλαδή, τα παιδιά αυτά δεν εκτίθεται πολύ σε κίνδυνο. Έχουν στρες για άλλους λόγους. Και κυρίως είναι μέσα στο σπίτι, σε πολύ κλειστά περιβάλλοντα. Και όπως είπε ο κύριος Νικολαΐδης, αυτό είναι ένα πρόβλημα στην Αμερική, δηλαδή η υπερβολική φροντίδα και επίβλεψη των παιδιών, σε σημείο που αυτά μετά να μην μπορούν να λειτουργήσουν σαν ενήλικοι. Το κινητό μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Και η πρόταση που είχε γίνει στην Αμερική είναι να μπορούν τα παιδιά να έχουν κινητά, αυτά τα flip, που να μην έχουν τη δυνατότητα να μπαίνουν στο ίντερνετ. Δηλαδή αν θέλει ο ένας να βρει το παιδί του να μπορεί να το βρει, αλλά να μην μπορεί το παιδί να χρησιμοποιήσει το κινητό.
Η υπερβολική χρήση του διαδικτύου φέρνει άγχος και κατάθλιψη, χωρίς όμως να αυξάνει τη βία στα παιδιά αυτά. Αλλά, όπως είπε ο κύριος Νικολαΐδης, το στρες επηρεάζει όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και τους ενηλίκους, διότι και υπάρχει και βία μεταξύ ανηλίκων πλέον. Έχουν αυξηθεί όλα αυτά τα φαινόμενα και μάλιστα κυρίως από άνδρες. Είναι κυρίως άρρενες. Ο λόγος για βίαια φαινόμενα είναι εννιά προς ένα άνδρες προς γυναίκες.
