Γνωρίζατε ότι φράσεις του στυλ «μην αγχώνεσαι», «αφού τα ξέρεις», «κάθε φορά έτσι λες και τελικά γράφεις», «ηρέμησε λίγο», δεν βοηθούν ένα παιδί να απαλλαγεί από το άγχος και πως η πιο σημαντική «τεχνική» διαχείρισης άγχους είναι η απενοχοποίηση του παιδιού; Αν όχι, αξίζει να διαβάσετε τα όσα ακολουθούν και συντάχθηκαν με τη βοήθεια της κοινωνικής λειτουργού και οικογενειακής θεραπεύτριας κ. Αλεξάνδρας Ανδρικοπούλου.

– Ποια είναι τα συμπτώματα του έντονου άγχους στα παιδιά;

Πολύ συχνά, το έντονο άγχος στα παιδιά σωματοποιείται, κάνει δηλαδή έντονη την εμφάνισή του με τα λεγόμενα ψυχοσωματικά συμπτώματα (κεφαλαλγίες, γαστρεντερικές ενοχλήσεις, τικ, δερματικές παθήσεις, μυϊκοί πόνοι, ταχυκαρδίες κ.α). Για παράδειγμα, περίπου 60% των παιδιών και των εφήβων παρουσιάζουν πονοκεφάλους κατά τη διάρκεια της νεαρής τους ηλικίας (Lateef et al., 2009). Μάλιστα, οι πονοκέφαλοι αποτελούν συχνή αιτία για σχολικές απουσίες, κατάχρηση αναλγητικών, επισκέψεις σε γιατρούς (Gladstein & Rothner, 2010). Τα παιδιά περιγράφουν χαρακτηριστικά ότι νιώθουν «πίεση» στο κεφάλι όταν πιέζονται με τις σχολικές επιδόσεις. Φυσικά, πριν φτάσουμε στην ψυχολογική ερμηνεία/εξήγηση ενός συμπτώματος θα πρέπει να έχουμε αποκλείσει οποιαδήποτε οργανική αιτία με τη βοήθεια των γιατρών. Άλλα συμπτώματα που μπορεί να συναντήσουμε στα παιδιά που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος είναι η αδυναμία συγκέντρωσης, ο εκνευρισμός, η απόσυρση, το κλάμα, το τρέμουλο, η εφίδρωση, η δυσφορία. Είναι σημαντικό λοιπόν να θυμόμαστε ότι, υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ του νου, των συναισθημάτων και του σώματος. Όταν ένα από αυτά «νοσεί» συνήθως επηρεάζονται και τα υπόλοιπα.

– Πώς μπορούμε να τα εντοπίσουμε οι γονείς;

Ένα παιδί το οποίο αρχίζει να παραπονιέται για διάφορα σωματικά συμπτώματα και μάλιστα ενώ διανύει μια αγχώδη περίοδο στο σχολείο, όπως οι εξετάσεις, πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις. Εκφράσεις, που προέρχονται από σκέψεις αποτυχίας, όπως «είμαι άχρηστος/η», «δε θα τα καταφέρω», «δεν αξίζω», «οι άλλοι είναι καλύτεροι από μένα» δημιουργούν συναισθήματα ανεπάρκειας, χαμηλή αυτοπεποίθηση και θα πρέπει να μας προβληματίσουν. Άλλα χαρακτηριστικά που μπορεί να παρατηρήσουμε στο παιδί μας είναι αλλαγές στον ύπνο, στη διάθεση και στην επικοινωνία του μαζί μας, για παράδειγμα εκνευρίζεται πολύ εύκολα τελευταία και δεν έχει διάθεση να μας μιλήσει πλέον. Όταν έχουμε μια καλή επικοινωνία είναι εύκολο να παρατηρήσουμε πότε δυσκολεύεται το παιδί μας. Τέλος, ας μη ξεχνάμε ότι τα παιδιά που έχουν διαγνωσμένες μαθησιακές δυσκολίες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στο άγχος και θα πρέπει να το λάβουμε υπόψη μας.

– Τι μερίδιο έχουμε εμείς οι γονείς στην ύπαρξη άγχους των παιδιών μας;

Το μεγαλύτερο ποσοστό των γονιών, αν όχι όλοι οι γονείς (υπάρχουν κι οι γονείς που αντιμετωπίζουν σοβαρές ψυχολογικές δυσκολίες), δεν έχει πρόθεση να προκαλέσει πίεση και πόνο στο παιδί του, ωστόσο φαίνεται ότι αρκετές φορές αυτό συμβαίνει. Φυσικά, όπως γνωρίζουμε ως ανθρώπινος οργανισμός αποτελούμαστε από ένα σύνολο δομών με σύνθετες λειτουργίες οι οποίες επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες (γονίδια, περιβάλλον, διατροφή, ιδιοσυγκρασία κ.α.). Με λίγα λόγια όλα παίζουν το ρόλο τους, όχι μόνο οι γονείς.

– Μπορεί να τους το καλλιεργήσουμε άθελά μας; Με ποιους τρόπους και από ποια ηλικία;

Είναι γνωστό ότι έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο το τι λέμε στα παιδιά αλλά και το τι δείχνουμε. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει ένας γονιός να προσπαθεί να δείξει αυτό που είναι σωστό και πρέπον στο παιδί του επειδή το λένε οι ειδικοί και τα βιβλία ψυχολογίας. Χρειάζεται απλώς, αν και αυτό τελικά είναι το πιο δύσκολο για όλους μας, να είναι σε επαφή με τον εαυτό του, μάλιστα πολύ περισσότερο από τη στιγμή που αποκτά ένα παιδί. Ένας γονιός χρειάζεται να αναγνωρίζει τα δικά του κομμάτια, όπως τις συμπεριφορές άγχους, χωρίς όμως να κρίνει τον εαυτό του. Άλλωστε ένας αυστηρός και απαιτητικός προς τον εαυτό του γονιός πιθανόν να συμπεριφέρεται αντίστοιχα και προς το παιδί του. Τελικά, έτσι ταλαιπωρούνται κι οι δύο.

– Έχετε αντιμετωπίσει κάποια περίπτωση παιδιού με άγχος που σας σόκαρε;

Ομολογώ ότι υπήρξε φορά που η πίεση κάποιων γονιών προς το παιδί τους με σόκαρε. Στην περίπτωση ενός παιδιού που αντιμετώπιζε έντονα ψυχοσωματικά συμπτώματα (κεφαλαλγίες, ιλίγγους, ναυτίες) κάθε φορά που έγραφε κάποιο διαγώνισμα, οι γονείς αδυνατούσαν, για διάφορους λόγους να κατανοήσουν, νοητικά και συναισθηματικά, την πίεση και τον έλεγχο που ασκούσαν, άθελά τους, στο παιδί τους. Ήθελαν να γίνει καλά το άρρωστο παιδί γιατί δεν ήταν φυσιολογική η αντίδρασή του…

– Υπάρχουν τρόποι για να αποφύγει ένα παιδί το άγχος των εξετάσεων;

Να αποφύγει εντελώς ένα παιδί το άγχος των εξετάσεων είναι δύσκολο. Ωστόσο όπως είπαμε, είμαστε αποτέλεσμα πολλών παραγόντων και άρα κάθε παιδί είναι διαφορετικό.

– Υπάρχουν τεχνικές διαχείρισης του άγχους των εξετάσεων;

Υπάρχουν πολλές τεχνικές για τη διαχείριση του άγχους. Εκτιμώ όμως ότι η πιο σημαντική «τεχνική» είναι η απενοχοποίηση του παιδιού. Είναι σημαντικό να γνωρίζει το παιδί ότι δε φταίει για αυτό που του συμβαίνει και ότι τα περισσότερα παιδιά αντιμετωπίζουν την ίδια κατάσταση πριν τις εξετάσεις. Για να δούμε όμως στην πράξη τι μπορούμε να κάνουμε. Αρχικά, το παιδί αναγνωρίζει στο σώμα του πότε έρχεται το άγχος, δηλαδή τα συμπτώματα που εμφανίζονται. Δε βοηθάει να προσπαθήσει να διώξει το άγχος γιατί τότε θα γίνει πιο επίμονο. Ουσιαστικά, όσο πιο πολύ ασχολούμαστε και προσπαθούμε να το αποφύγουμε τόσο πιο πολύ εστιάζουμε σε αυτό. Αντίθετα, το παιδί μπορεί, μόλις αρχίσει να νιώθει άγχος, να εστιάσει σε κάτι άλλο που έχει σχέση με την πραγματικότητα και όχι με τις σκέψεις αποτυχίας, όπως η αναπνοή του. Μπορεί επίσης να εστιάσει στις αισθήσεις στο σώμα του καθώς και στο περιβάλλον του.

– Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς τα παιδιά τους;

Οι φράσεις «μην αγχώνεσαι», «αφού τα ξέρεις», «κάθε φορά έτσι λες και τελικά γράφεις», «ηρέμησε λίγο», φαίνεται να μην βοηθούν το παιδί που γράφει εξετάσεις. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι κανένα παιδί και κανένας ενήλικας δε θέλει να υποφέρει από το άγχος κι αν μπορούσε να το ελέγξει σίγουρα θα το είχε ήδη κάνει. Ίσως χρειάζεται λοιπόν οι γονείς να πουν στα παιδιά τους πόσο καταλαβαίνουν την αγωνία τους, ότι δεν είναι περίεργο που νιώθουν έτσι. Ωστόσο, είναι κάτι γνώριμο, το έχουν ξανασυναντήσει και μάλιστα αν δεν του δώσουν και μεγάλη σημασία αυτό θα αρχίσει να υποχωρεί σιγά σιγά. Το σημαντικότερο όμως που μπορεί να κάνει ένας γονιός για να βοηθήσει το παιδί του είναι να αναρωτηθεί πραγματικά «Εγώ τι προσδοκίες έχω από το παιδί μου;», «Τι προσδοκίες έχω από τον ίδιο μου τον εαυτό ως γονιός;», «Μήπως άθελά μου επαναλαμβάνω μοτίβα που εγώ είχα βιώσει ως παιδί;», «Μήπως περιμένω να τα καταφέρει σε όλα, ακόμη και στο να διαχειριστεί αποτελεσματικά το άγχος του;» και τελικά «Μήπως ο φακός είναι στραμμένος μόνιμα πάνω στο παιδί μου; Ίσως χρειάζεται να αρχίσει να φωτίζει εμένα και τα δικά μου θέματα».

– Πότε το παιδί πρέπει να δει κάποιον ειδικό;

Πολύ συχνά ένα παιδί εκδηλώνει ένα σύμπτωμα για να εκφράσει την ανάγκη του για βοήθεια. Οι γονείς δεν θα πρέπει να το παραβλέψουν κυρίως όταν αρχίζει να επηρεάζεται η λειτουργικότητα ενός παιδιού και άρα η ποιότητα ζωής του. Το κριτήριο δεν είναι αν έχει επηρεαστεί η απόδοσή του στο σχολείο αλλά το πόσο ικανοποιημένο είναι ένα παιδί από την καθημερινότητά του συνολικά.

*Ευχαριστούμε την κυρία Αλεξάνδρα Ανδρικοπούλου, MSc, Κοινωνική Λειτουργό-Οικογενειακή Θεραπεύτρια, Υποψήφια Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Εκπαιδεύτρια Mindfulness