Τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί αξιοσημείωτη πρόοδος προς την κατανόηση των προτεινόμενων χαρακτηριστικών της ανάπτυξης και θεραπείας του καρκίνου. Ωστόσο, με την αυξανόμενη συχνότητά του, η κλινική διαχείριση του καρκίνου εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση για τον 21ο αιώνα. Οι τρόποι αντιμετώπισης περιλαμβάνουν ακτινοθεραπεία, χειρουργική επέμβαση, χημειοθεραπεία, ανοσοθεραπεία και ορμονική θεραπεία. Η ακτινοθεραπεία παραμένει ένα σημαντικό εργαλείο της θεραπείας του καρκίνου, καθώς περίπου το 60% περίπου όλων των καρκινοπαθών λαμβάνουν ακτινοθεραπεία κατά τη διάρκεια της ασθένειάς τους. Συμβάλλει στο 40% περίπου της τελικής θεραπείας για τον καρκίνο.
Η παραδοσιακή ακτινοθεραπεία χρησιμοποιεί ακτίνες Χ, ή δέσμες φωτονίων, στον όγκο καθώς μπροστά και πέρα από αυτόν. Αυτό μπορεί να έχει βλαπτικές συνέπειες στους υγιείς ιστούς και τα κρίσιμα όργανα της περιοχής και μπορεί να προκαλέσει σημαντικές παρενέργειες (τοξικότητα της ακτινοβολίας). Αντίθετα, η θεραπεία με τη χρήση φορτισμένων σωματιδίων (αδρονίων) όπως πρωτονίων ή άνθρακα (αδρονική θεραπεία) παρέχει μια δέσμη σωματιδίων που σταματά στον όγκο, επομένως είναι λιγότερο πιθανό να βλάψει τους κοντινούς υγιείς ιστούς και όργανα.
Η παραδοσιακή ακτινοθεραπεία (πάνω και κάτω αριστερά) ακτινοβολεί τον όγκο και δυστυχώς και τους υγιείς γειτονικούς ιστούς. Με τη θεραπεία πρωτονίων (πάνω και κάτω δεξιά), η πλειονότητα της δόσης της ακτινοβολίας παρέχεται στον όγκο. Credit: Trials. November 2016. doi: 10.1186/s13063-016-1679-4. CC BY 4.0.
Τα πρωτόνια είναι σωματίδια των πυρήνων των ατόμων. Η επιτάχυνσή τους από επιταχυντές που ονομάζονται κυκλοτρόνια, έως σχεδόν την ταχύτητα του φωτός και η εστίαση τους από ειδικούς μαγνήτες, δημιουργούν μια πολύ στενή δέσμη ταχέως κινούμενων σωματιδίων με ιδιαίτερες φυσικές ιδιότητες. Μια απ’ αυτές – ίσως η σημαντικότερη για την χρήση της στην Ακτινοθεραπεία – είναι η ικανότητα τους να εναποθέτουν τη μεγάλη τους κινητική ενέργεια σε μεγάλο βάθος από την επιφάνεια εισόδου σε κάποιο υλικό, αφήνοντας τα αρχικά εκατοστά της διαδρομής τους σχεδόν ανέπαφο το υλικό. Αμέσως μετά από ελάχιστα δέκατα του χιλιοστού από το σημείο εναπόθεσης της ενέργειάς των, η όποια κινητική ή άλλη ενέργεια τους εναπόμεινε, σχεδόν μηδενίζεται.
Οι επιστήμονες ήδη από την δεκαετία του ’50, αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν τέτοιες δέσμες πρωτονίων για να στοχεύσουν και να εξουδετερώσουν καρκινικούς ιστούς εκμεταλλευόμενοι την ανωτέρω μοναδική ιδιότητα των πρωτονίων να «σταματούν εκεί που πρέπει» χωρίς να καταστρέφουν τους πέριξ υγιείς ιστούς. Τα πρώτα αποτελέσματα ειδικά σε παιδιατρικούς όγκους ήταν εντυπωσιακά, όμως η τεράστια δαπάνη κατασκευής και εγκατάστασης τέτοιων μονάδων ήταν αποτρεπτική για την ευρεία διάδοση της μεθόδου.
Η τρομακτική ανάπτυξη της τεχνολογίας των επιταχυντών σωματιδίων την τελευταία δεκαετία απέδωσε τους καρπούς της και στον σχεδιασμό και κατασκευή πολύ φθηνότερων και λιγότερο ογκωδών Μονάδων Πρωτονοθεραπείας. Εξ αιτίας των ανωτέρω, αρχικά τα μεγάλα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα εγκατέστησαν τις πρώτες μονάδες Πρωτονοθεραπείας και σήμερα κάθε σύγχρονο τμήμα Ακτινοθεραπείας, ονειρεύεται ή σχεδιάζει ή εγκαθιστά ήδη μια ή περισσότερες. Ενδεικτικά, ενώ το 2010 ο συνολικός αριθμός εγκατεστημένων και κλινικά λειτουργούντων μονάδων Πρωτονοθεραπείας ήταν παγκόσμια 62, τον Οκτώβριο του 2022 έφτασαν τις 118, εκ των οποίων οι 30 στην Ευρώπη. Ενδεικτικό της σημαντικής κινητικότητας και ενθουσιασμού γύρω από την Πρωτονοθεραπεία στην Ευρώπη, η Ισπανία -η οποία μέχρι πριν μερικούς μήνες διέθετε μόνο ένα κέντρο Πρωτονοθεραπείας- υπόγραψε πρόσφατα σύμβαση με την μεγαλύτερη εταιρία κατασκευής επιταχυντών πρωτονίων για την εγκατάσταση 10 τέτοιων κέντρων στις διάφορες περιφέρειες της χώρας.
Η Πρωτονοθεραπεία είναι πλέον αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης Ακτινοθεραπείας, και αποτελεί τεχνολογική της εξέλιξη. Είναι σημαντικό πως η Πρωτονοθεραπεία δεν ανταγωνίζεται καθόλου τις άλλες εξελικτικές μορφές της ακτινοθεραπείας (IMRT, IGRT SRS) αλλά τις συμπληρώνει. Οι τεχνικές της κατακτούν καθημερινά τον τίτλο της θεραπείας εκλογής για ορισμένους τύπους καρκίνου, εξ αιτίας των εντυπωσιακών αποτελεσμάτων της και στην εξαιρετική βελτίωση της «μετά τη θεραπεία» ποιότητας ζωής των ασθενών.
Θεραπεία εκλογής για συγκεκριμένους καρκίνους
Ξεκινώντας από τους περισσότερους παιδιατρικούς κακοήθεις όγκους για τους οποίους η χρήση πρωτονίων έχει αποδειχθεί θεραπευτικός μονόδρομος, η αντιμετώπιση του καρκίνου του μαστού, ιδιαίτερα του αριστερού (ο οποίος εφάπτεται ευαίσθητων καρδιακών ιστών), του προστάτη αδένα, του λαρυγγοφαρυγγικού, του πνεύμονα και άλλων ευρύτατα διαδεδομένων νεοπλασιών, υπόσχεται πολύ ενθαρρυντικά θεραπευτικά αποτελέσματα γι’ αυτή καθ’ εαυτή την νόσο αλλά και εντυπωσιακό περιορισμό της τοξικότητας της ακτινοβολίας στους πέριξ υγιείς ιστούς και κρίσιμα όργανα (π.χ. όγκοι εγκεφάλου και προστασία των οφθαλμών).
Σε μία πρόσφατη μελέτη, οι ασθενείς με διαφορετικούς τύπους καρκίνου, που έλαβαν θεραπεία με πρωτόνια και ταυτόχρονα χημειοθεραπεία είχαν πολύ λιγότερες πιθανότητες να εμφανίσουν σοβαρές παρενέργειες από τους ασθενείς που έλαβαν θεραπεία με παραδοσιακή ακτινοθεραπεία -και κατ’ επέκταση να έχουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί πως δεν υπήρχε σημαντική διαφορά στο προσδόκιμο επιβίωσης.
Δεδομένων των ανωτέρω και λαμβάνοντας υπ’ όψη την παντελή έλλειψη αντίστοιχης μονάδας Πρωτονοθεραπείας στην Ελλάδα και την Κύπρο αλλά και την ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων, η προοπτική εγκατάστασής της στην Ελλάδα είναι αναπόφευκτα και αποδεδειγμένα κοινωνικά χρήσιμη και αναγκαία όσο ποτέ. Είναι οικονομικά προσοδοφόρος για τους επενδυτές και επιστημονικά υποσχόμενη πολλά στους ερευνητές, καθιστώντας έτσι τη χώρα μας στο επίκεντρο της σύγχρονης έρευνας στην Ιατρική και τις συναφείς με την μέθοδο επιστήμες (Ιατρική Φυσική, Ραδιοβιολογία, νανοτεχνολογία κ.τ.λ.).
Πως θα αποκτήσει η Ελλάδα κέντρο Πρωτονοθεραπείας
Μια μεγάλη προσπάθεια ενημέρωσης και διαβούλευσης έχει ξεκινήσει εδώ αρκετά χρόνια – το 2006 – με ιατρικούς συλλόγους, κυβερνητικά στελέχη και την κατά καιρούς ηγεσία του Υπουργείου Υγείας με πρωτοβουλία και συντονισμό του Ομότιμου Καθηγητού του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου κ. Ευάγγελου Γαζή και πλήθος επιστημόνων, πανεπιστημίων και ερευνητικών ινστιτούτων. Οι τότε προσπάθειες δεν τελεσφόρησαν εξ αιτίας της οικονομικής κρίσης και ιδιαίτερα της κατάστασης του ελέγχου των κεφαλαίων (capital control) και την ανάληψη όλων των χρηματικών υπολοίπων των φορέων της γενικής κυβέρνησης στην Τράπεζα της Ελλάδας.
Ορμώμενοι και από παραδείγματα του εξωτερικού η σύμπραξη μεταξύ ιδιωτικών φορέων και του Δημοσίου κρίνεται εντελώς απαραίτητη για την άμεση δημιουργία ενός πρωτοποριακού κέντρου θεραπείας Πρωτονίων.
Ένα τέτοιο προτεινόμενο κέντρο θα είχε τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Η συνολική επένδυση κυμαίνεται από 40-45 εκατ. ευρώ, θα μπορούσε να καλυφθεί από ιδιωτικά κεφάλαια και θα είναι έτοιμη για κλινική λειτουργία εντός 30 μηνών από την έναρξη των εργασιών. Εκτιμάται πώς θα δημιουργήσει τουλάχιστον 30 νέες θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης και επομένως απολαβών.
2. Το έργο αυτό αναμένεται να εξυπηρετήσει περίπου 350 καρκινοπαθείς σε ετήσια βάση που την στιγμή αυτή δεν έχουν πρόσβαση στην θεραπεία ενώ είναι η πλέον ενδεδειγμένη επιστημονικά για την περίπτωσή τους, ή θα αναγκάζονταν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό. Να σημειωθεί πως από την Ελλάδα μόνο αναχωρούν ετησίως με έξοδα του κράτους περί τους 100 Έλληνες -65% απ’ αυτούς παιδιά και έφηβοι- για κέντρα Πρωτονοθεραπείας του του εξωτερικού.
3. Παράλληλα το κέντρο θα μπορούσε να εξυπηρετεί περίπου 100 ασθενείς ετησίως προερχόμενους κυρίως από όμορες χώρες των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής, αυξάνοντας τις δυνατότητες ιατρικού τουρισμού υψηλής στάθμης της χώρας μας.
4. Τέλος, η σχεδιαζόμενη διασύνδεση του Κέντρου με Πανεπιστήμια και Κρατικούς Φορείς και Ιδρύματα σχετικούς με την έρευνα για τον καρκίνο θα το καθιστούσαν κέντρο αναφοράς και αριστείας στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου με όλα τα ευμενή συνακόλουθα.
Το άρθρο συνέταξαν οι:
Δρ. Κωνσταντίνος Κουμενής, Καθηγητής και Διευθυντής Έρευνας του Τμήματος Ραδιοογκολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνιας (ΗΠΑ)
Δρ. Αλέξανδρος Γεωργακίλας, PhD, Καθηγητής και Διευθυντής του Εργαστηρίου Βλαβών DNA του Τομέα Φυσικής της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών (ΣΕΜΦΕ), στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ)
Γιάννης Πανταλός, Φυσικός Ιατρικής (Msc), Επιστημονικός σύμβουλος εγκαταστασεων Πρωτονοθεραπείας
