Στις 7 Ιανουαρίου του 2022 ο 57χρονος David Bennett έγινε ο πρώτος άνθρωπος που έλαβε μόσχευμα καρδιάς από γενετικά τροποποιημένο χοίρο. Απεβίωσε δύο μήνες μετά την επέμβαση. Παρά την τραγική κατάληξη του ιατρικού εγχειρήματος, η περίπτωση του David ανοίγει τον δρόμο για την περαιτέρω διερεύνηση και βελτιστοποίηση της ετερόλογης μεταμόσχευσης (ξενομεταμόσχευσης).

Σύμφωνα με τον ορισμό του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) ως ετερόλογη μεταμόσχευση ορίζεται «οποιαδήποτε διαδικασία περιλαμβάνει τη μεταμόσχευση, εμφύτευση ή έγχυση σε άνθρωπο: ζώντων κυττάρων, ιστών ή οργάνων από μη ανθρώπινη ζωική πηγή και ανθρωπίνων σωματικών υγρών, κυττάρων, ιστών και οργάνων που είχαν ex vivo επαφή με ζώντα μη ανθρώπινα ζωικά κύτταρα, ιστούς ή όργανα».

Εν ολίγοις η διαδικασία περιλαμβάνει τη μεταμόσχευση, εμφύτευση ή έγχυση κυττάρων, ιστών ή οργάνων μεταξύ διαφόρων ειδών και χρησιμοποιείται μόνο για ασθενείς τελικού σταδίου καρδιακής, αναπνευστικής ή ηπατικής ανεπάρκειας, όταν η μόνη πιθανότητα επιβίωσης του ασθενή είναι η μεταμόσχευση.

Παγκοσμίως η ζήτηση για μοσχεύματα είναι μεγαλύτερη από την προσφορά, με αποτέλεσμα η λίστα αναμονής να είναι μακρά και πολλές φορές οι υποψήφιοι λήπτες να χάνουν τη ζωή τους περιμένοντας το πολυπόθητο «δώρο». Ενδεικτικά στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ) 1.350 ασθενείς βρίσκονται σε λίστα αναμονής για ένα ή περισσότερα όργανα. Πανευρωπαϊκά στη λίστα αναμονής για ένα ή περισσότερα συμπαγή όργανα είναι εγγεγραμμένοι περισσότεροι από 150.000 ασθενείς, ενώ κάθε ώρα 6 νέοι ασθενείς προστίθενται κατά μέσο όρο στις εθνικές λίστες αναμονής στην Ευρώπη. Η αναμονή εκτός από μακρά, μπορεί να είναι και μοιραία: 18 άνθρωποι στην Ευρώπη πεθαίνουν καθημερινά αναμένοντας να λάβουν ένα όργανο. Συνολικά, περίπου 6.500 άνθρωποι τον χρόνο.

Η ιδέα της ξενομεταμόσχευσης δεν είναι νέα. Το 1667 ο Γάλλος γιατρός Jean-Baptiste Denys έκανε παρακέντηση σε φλέβες οικόσιτων ζώων προκειμένου να μεταγγίσει αίμα σε ανθρώπους. Η τεχνική του απαγορεύθηκε μετά τον θάνατο δύο ασθενών του. Τον 19ο αιώνα πολλές φορές έγιναν μεταμοσχεύσεις δέρματος από ζώα (περιλαμβανομένων κουνελιών, σκυλιών και περιστεριών) σε ανθρώπους, με τους μελετητές ωστόσο να θεωρούν ότι κανένα από τα μοσχεύματα δεν ενσωματώθηκε πλήρως και απλώς προσέφεραν πρόσκαιρη βοήθεια στην επούλωση τραυμάτων. Μεταξύ 1963 και 1964 ο καθηγητής Keith Reemtsman πραγματοποίησε 13 μεταμοσχεύσεις νεφρών από χιμπατζή σε άνθρωπο αλλά κανείς εκ των ασθενών δεν επιβίωσε. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ο Δρ. David Cooper, άρχισε να υποστηρίζει ότι οι χοίροι ήταν οι καλύτεροι δότες για μεταμόσχευση καρδιάς, κυρίως με βάση το μέγεθος του οργάνου. Την επόμενη δεκαετία, ο Δρ. Cooper και οι συνεργάτες τους εντόπισαν ένα από τα κύρια συστατικά των κυττάρων των χοίρων που ενεργοποιούν ανοσολογική απόκριση στον άνθρωπο, ανοίγοντας την πόρτα για την δημιουργία των πρώτων γενετικά τροποποιημένων χοίρων.

Ξενομεταμοσχεύσεις: Μια νέα πρόκληση

Είναι όμως οι ξενομεταμοσχεύσεις η λύση στην παγκόσμια έλλειψη μοσχευμάτων; Δημοσκόπηση που έγινε στις ΗΠΑ σε δείγμα 6.715 επαγγελματιών υγείας μόνο το 10% απάντησε ότι δεν θα συνέστηνε την ετερόλογη μεταμόσχευση σε ασθενείς τους, αλλά οι μισοί εξ αυτών θεωρούν την ξενομεταμόσχευση ως πολλά υποσχόμενη λύση. Επί του συνόλου του δείγματος, το 85% την θεωρεί ως βιώσιμη θεραπευτική λύση, αλλά το 45% θα την επέλεγε για ασθενή του μόνο αν ήταν η ύστατη λύση για την επιβίωση του πάσχοντος.

Οι ξένομεταμοσχεύσεις λοιπόν αποτελούν μια νέα πρόκληση για την Ιατρική επιστήμη και την κοινωνία, όπως επεσήμανε η κυρία Ισμήνη Κριάρη, Ομότιμη καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου, τέως πρύτανις κατά τη διάρκεια του 2ου διεθνούς συνεδρίου Eco-Ευ Ζην – «Οικογένεια και Περιβάλλον: Πυλώνες κοινωνικού πολιτισμού. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην οικογένεια» (15-16 Δεκεμβρίου 2022, Κωνσταντινούπολη/Χάλκη), που συνδιοργάνωσαν το Οικουμενικό Πατριαρχείο και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Αναπαραγωγικής Ιατρικής (ΕΕΑΙ).

Η ομότιμη καθηγήτρια Ισμήνη Κριάρη κατά τη διάρκεια της ομιλίας της στη Μεγάλη του Γένους Σχολή

«Η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με έλλειψη οργάνων προς μεταμόσχευση. Η Ελλάδα κατατάσσεται τελευταία στην Ευρώπη στη δωρεά οργάνων, εν αντιθέσει με την Ισπανία που κατέχει πανευρωπαϊκή πρωτιά. Ενδεχομένως τα μοσχεύματα από ζώα να ήταν μια ενδιαφέρουσα λύση στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα μας και να μείωνε την αναμονή για τους υποψήφιους λήπτες», σύμφωνα με την κυρία Κριάρη.

Ωστόσο συμπλήρωσε πως η βιολογική συμβατότητα μεταξύ ανθρώπων και ζώων είναι μια περίπλοκη διαδικασία.

Στην Ιατρική ήδη χρησιμοποιούνται ζωικά μέρη για διάφορους θεραπευτικούς λόγους, όπως η αντικατάσταση των καρδιακών βαλβίδων του ανθρώπου με καρδιακές βαλβίδες από χοίρους. Τα θεραπευτικά αυτά προϊόντα όμως έχουν υποστεί ειδική εργαστηριακή διαδικασία και δεν θεωρούνται ζώντας ιστός. Έτσι διακρίνονται από τα ζώντα όργανα που χρησιμοποιούνται στις ξενομεταμοσχεύσεις. Οι ετερόλογες μεταμοσχεύσεις οργάνων, όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να αφορούν την καρδιά, τους πνεύμονες, το ήπαρ, τους νεφρούς ή το πάγκρεας. Οι ξενομεταμοσχεύσεις μπορεί να αφορούν και ιστούς, όπως μοσχεύματα για την επούλωση εγκαυμάτων, τον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού για την εξασθενημένη όραση ή οστικά μοσχεύματα. Οι επιστήμονες επίσης εξετάζουν αν η κυτταρική ετερόλογη μεταμόσχευση μπορεί να προσφέρει θεραπευτικές λύσεις σε άτομα με σακχαρώδη διαβήτη, νόσο Αλτσχάιμερ ή νόσο του Πάρκινσον.

«Χρειάζεται τεράστια επιστημονική προσπάθεια ώστε τα μοσχεύματα από ζώα να μην απορριφθούν από τον ανθρώπινο οργανισμό. Το ανοσοποιητικό μας σύστημα αναγνωρίζει ένα ξένο όργανο και ενεργώντας σωστά το απορρίπτει αμέσως μόλις αυτό μεταμοσχευθεί. Χρειάζεται λοιπόν γονιδιακή τροποποίηση ώστε το ζωικό όργανο να αποκτήσει ανθρώπινα γονίδια και να μην αναγνωρίζεται ως ξένο από το οργανισμό του λήπτη», τόνισε η ομότιμη καθηγήτρια του Παντείου.

Στην περίπτωση των γενετικά τροποποιημένων χοίρων, όπως συνέβη στην περίπτωση του 57χρονου David Bennett, για να παραχθεί το καρδιακό μόσχευμα εγχύθηκε μικρή ποσότητα ανθρώπινου γενετικού υλικού στο αναπτυσσόμενο έμβρυο χοίρου ώστε να μην αναγνωριστεί η καρδιά αργότερα ως ξένη και με τη βοήθεια ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων να περιοριστεί η πιθανότητα απόρριψής της.

«Τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπάρχει αυστηρό νομικό πλαίσιο για την Βιοϊατρική, με έμφαση στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου για ίση πρόσβαση στα επιστημονικά επιτεύγματα, την προστασία της υγείας και τη συναίνεση για την οποιαδήποτε ιατρική πράξη αφορά στο σώμα του, μεταξύ άλλων. Παράλληλα είναι κατοχυρωμένη η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας χωρίς ωστόσο να προσβάλλονται τα δικαιώματα ανθρώπων και ζώων. Οι προσπάθειες που αφορούν στη βελτιστοποίηση των ξενομεταμοσχεύσεων λοιπόν πρέπει να γίνονται με προσοχή και καλό ζύγισμα των θετικών και αρνητικών για τον άνθρωπο και το περιβάλλον», υπενθύμισε η κυρία Ισμήνη Κριάρη.

Οι ετερόλογες μεταμοσχεύσεις μπορούν να αποβούν σωτήριες για ασθενείς που χρειάζονται μόσχευμα αλλά αυτό δεν είναι διαθέσιμο από το ανθρώπινο γένος. Επίσης, τα ζωικά είδη που είναι βιολογικά κοντά στον άνθρωπο μπορούν αν γίνουν μια ανεξάντλητη πηγή κυττάρων, ιστών και οργάνων, ενώ μπορούν να γίνουν η βάση για νέες θεραπευτικές λύσεις για πλήθος ασθενειών.

Όμως, ενέχουν και κινδύνους, όπως η απόρριψη του μοσχεύματος, ενώ η χορήγηση υψηλών δόσεων ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων μπορεί να εκθέτει περισσότερο τον λήπτη σε λοιμώδη νοσήματα ή νεοπλασίες. Ακόμα υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης των ληπτών τόσο με αναγνωρισμένους όσο και με μη αναγνωρισμένους μολυσματικούς παράγοντες και η πιθανή επακόλουθη μετάδοση στην κοινότητα, αλλά και η μόλυνση μεταξύ ειδών από ρετροϊούς, οι οποίοι μπορεί να είναι λανθάνοντες και να οδηγήσουν σε ασθένεια χρόνια μετά τη μόλυνση. Το χειρότερο σενάριο θα ήταν μια νέα μεγάλη επιδημία, όπως η πρόσφατη του κορωνοϊού που σάρωσε τον πλανήτη.

Ηθικά ζητήματα 

Η ετερόλογη μεταμόσχευση έχει εγείρει και μια σειρά ηθικών και κοινωνικών ζητημάτων όπως, τι είναι ηθικά καλό για τον λήπτη και ηθικά καλό για την κοινωνία. Είναι σαφές ότι η ξενομεταμόσχευση θα μπορούσε να είναι η μόνη επιλογή για έναν ασθενή όταν δεν υπάρχουν συμβατοί δότες. Οπότε η ζωή του ασθενή υπερτερεί των κινδύνων διασποράς ρετροϊών που μπορεί να μεταδοθούν από τους χοίρους στους ανθρώπους και να πυροδοτήσουν μια νέα πανδημία.

Τίθεται επίσης το θέμα της καλής διαβίωσης των ζώων. Το ηθικό ζήτημα που απασχολεί την πλειοψηφία της κοινωνίας δεν είναι η θανάτωση των ζώων, αν και θα είναι για κάποιους. Μάλλον, αυτό που προβληματίζει την κοινωνία γενικά είναι η κατάσταση του τρόπου διαβίωσης των ζώων και οι αφύσικες συνθήκες υπό τις οποίες πολλές φορές εκτρέφονται. Για παράδειγμα, οι χοίροι που εκτρέφονται για μεταμόσχευση οργάνων διατηρούνται όπως τα πειραματόζωα, υπό περιορισμένες, στείρες συνθήκες που ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο πολλαπλασιασμού παθογόνων και διατηρούν τα ζώα αρκετά υγιή ώστε να αποτελούν μια ασφαλή πηγή για μεταμόσχευση.

Τέλος, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε εκείνους που είναι αντίθετοι στο βιολογικό «ανακάτεμα» ανθρώπων και ζώων υποστηρίζοντας ότι είναι είναι «ενάντια στη φύση» ή αντιβαίνει στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.