Το 1998, ένας καθηγητής λυκείου στο Τενεσί, αφού εισήλθε στο σχολείο, έκανε λόγο για μια «μυρωδιά βενζίνης» και αίσθημα ζάλης. Λίγο αργότερα, πολλά άτομα από τους μαθητές και το προσωπικό άρχισαν να αναφέρουν συμπτώματα χημικής δηλητηρίασης. Συνολικά, 38 άνθρωποι είχαν τόσο ακραίες ενδείξεις, ώστε διανυκτέρευσαν στο νοσοκομείο. Το παράδοξο; Οι ερευνητές δεν βρήκαν κανένα στοιχείο μόλυνσης στο σχολείο.
Τότε, πως θα μπορούσαν να έχουν τόσο έντονες αντιδράσεις, χωρίς την έκθεση σε κάποιον υπαρκτό τοξικό παράγοντα;
Η απάντηση ακούει στο όνομα «Φαινόμενο Nocebo», όπως εξηγούν οι Cosette Saunders, Υποψήφια διδάκτωρ και Ben Colagiuri, Καθηγητής και Διευθυντής της Σχολής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, μέσα από άρθρο τους στο The Conversation.
Τι είναι το φαινόμενο nocebo;
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ακούσει για το φαινόμενο placebo. Συνοπτικά, μια εικονική θεραπεία μπορεί να βελτιώσει την υγεία κάποιου, επειδή ο ίδιος πιστεύει ότι θα τον βοηθήσει. Το φαινόμενο nocebo είναι η άλλη όψη του νομίσματος. Δηλαδή, όταν κάποιος περιμένει ένα αρνητικό αποτέλεσμα από μια αβλαβή θεραπεία ή κατάσταση, αυτή η πεποίθηση του χειροτερεύει την υγεία. Αντίστοιχα, το προσωπικό και οι μαθητές πίστευαν ότι είχαν εκτεθεί σε διαρροή τοξικού αερίου και περίμεναν τα ανάλογα συμπτώματα. Αυτές οι αρνητικές προσδοκίες τους προκάλεσαν αδιαθεσία, παρόλο που δεν υπήρχε, τελικά, διαρροή.
Γιατί μας ενδιαφέρει το nocebo σήμερα;
Όταν ένας γιατρός σάς συνταγογραφεί ένα νέο φάρμακο, οφείλει να σας προειδοποιεί για τις πιθανές παρενέργειες. Ωστόσο, η γνώση των παρενεργειών μπορεί να σας κάνει να τις περιμένετε, οδηγώντας σας στο να βιώσετε τις περισσότερες. Μια μεγάλης κλίμακας ανασκόπηση σχετικά με δοκιμές φαρμάκων διαπίστωσε το εξής. Σχεδόν το 73% των ατόμων που πήραν εικονικό φάρμακο, γνωρίζοντας τις πιθανές παρενέργειες, ανέφεραν τις εν λόγω ενδείξεις. Παρόλο που δεν έλαβαν καμία ενεργή θεραπεία -ένα ξεκάθαρο παράδειγμα του nocebo.
Τα φαινόμενα placebo και nocebo μπορούν να επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα των πραγματικών ιατρικών θεραπειών.
Σε μελέτη στο Science translational medicine, οι συμμετέχοντες που πίστευαν ότι το παυσίπονο θα τους πρόσφερε ισχυρή ανακούφιση, ανέφεραν περίπου διπλάσια βελτίωση, σε σύγκριση με εκείνους που έλαβαν το ίδιο φάρμακο χωρίς να γνωρίζουν τι είναι. Από την άλλη, όταν περίμεναν ότι το ίδιο φάρμακο θα επιδείνωνε τον πόνο τους, δεν έδειξαν καμία ανακούφιση. Σαν να μην είχαν λάβει καθόλου το παυσίπονο.
Πως αναπτύσσονται τα φαινόμενα nocebo;
Μέχρι στιγμής είναι γνωστά 3 στοιχεία. Πρώτον, η προειδοποίηση των ανθρώπων για πιθανές παρενέργειες μπορεί να τις κάνει πιο «πιθανές». Δεύτερον, οι προηγούμενες εμπειρίες μας διαμορφώνουν αυτό που περιμένουμε και βιώνουμε. Τρίτον, αν έχουμε βιώσει πόνο από μία θεραπεία παλαιότερα, ενδέχεται να αναμένουμε ότι ο πόνος θα επαναληφθεί -ή ακόμα και περισσότερο -όταν λάβουμε ξανά την ίδια.
Επί του παρόντος, ολοένα και περισσότερες ενδείξεις υποδηλώνουν ότι οι συνομήλικοι έχουν τη δυνατότητα να «μεταδώσουν» το nocebo μεταξύ τους. Με άλλα λόγια: μπορούμε να «κολλήσουμε» μία ασθένεια από άλλους. Η διαφορά βρίσκεται στο ότι η μετάδοση γίνεται απλώς παρατηρώντας τους. Αυτό ακριβώς έδειξε και ένα πείραμα. Ο άνθρωπος που παρατηρούσε κάποιον να βιώνει πόνο ως απόρροια μιας θεραπείας, τότε και ο ίδιος αισθανόταν περισσότερο πόνο στην ίδια θεραπεία, όταν ήρθε η σειρά του. Μόνο που η θεραπεία που έβλεπε προηγουμένως, ήταν εικονική.
Ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην εξάπλωση του φαινομένου
Τα social media ενισχύουν το φαινόμενο. Μεταφέρουν προσωπικές ιστορίες πόνου πολύ πιο μακριά από ό,τι ήταν δυνατό κάποτε, ανεξάρτητα από την ακρίβειά τους. Για παράδειγμα, ένα tweet της τραγουδίστριας Nicki Minaj το 2021 ισχυρίστηκε ότι το εμβόλιο προξένησε σε φίλο ξαδέλφης της πρησμένους όρχεις, βλάπτοντας τη γονιμότητά του. Κυκλοφόρησε στα εκατομμύρια των ακολούθων της και έλαβε πάνω από 100.000 likes. Παρόλα αυτά, διαψεύστηκε λίγες μέρες αργότερα.
Μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Journal of Psychosomatic Research, διαπίστωσε ότι οι αρνητικές ιστορίες σχετικά με παρενέργειες του εμβολίου COVID, ιδίως από φίλους ή τα social media, συνδέονται με ισχυρότερες προσδοκίες των ίδιων συμπτωμάτων. Αυτές με τη σειρά τους προέβλεπαν τις πραγματικές παρενέργειες που ανέφεραν οι άνθρωποι μετά τον εμβολιασμό. Στο ίδιο πλαίσιο, αυστραλιανή μελέτη στο Vaccines, κατέληξε στο ότι η επίδραση είναι πιο έντονη μεταξύ ανθρώπων που ήδη ανησυχούν πολύ για τις παρενέργειες και αναζητούν πληροφορίες κυρίως μέσω των social media.
Ποιες -και πόσο σοβαρές -μπορεί να είναι οι επιπτώσεις;
Το nocebo μπορεί να οδηγήσει τα άτομα σε περιττή ταλαιπωρία, προκαλώντας γνήσιο πόνο και δυσφορία. Αυτό το γεγονός μπορεί να συμβάλλει στο να αλλάξουν τον τρόπο που λαμβάνουν τη θεραπεία τους ή να την εγκαταλείψουν τελείως.
Σε επίπεδο δημόσιας υγείας, το nocebo δυσχεραίνει την αξιολόγηση ασφάλειας των νέων τεχνολογιών και παρεμβάσεων. Λόγου χάριν, υπάρχουν ανησυχίες για την υγεία σχετικά με τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία από ασύρματα σήματα και πύργους 5G. Συγκεκριμένα, υποτίθεται ότι προκαλούν μια σειρά σωματικών συμπτωμάτων, όπως πονοκέφαλο και αϋπνία.
Ωστόσο, στο εργαστήριο, αυτά τα συμπτώματα έχουν αποδοθεί σε αντιδράσεις nocebo και όχι σε ιδιότητες της ίδιας της τεχνολογίας. Όταν οι αβάσιμες αρνητικές πληροφορίες επικρατούν, τότε:
- Οι άνθρωποι υποφέρουν από πραγματικές επιπτώσεις στην υγεία
- Οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν αντιδράσεις
- Η κοινότητα κρατά καχύποπτη στάση απέναντι σε ασφαλείς με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία τεχνολογίες
Πως μπορούμε να προστατευτούμε από το φαινόμενο;
Οι άνθρωποι μπορούν να μειώσουν την πιθανότητα να βιώσουν συμπτώματα από το nocebo. Βασικός τρόπος; Να αναζητούν πληροφορίες από έγκυρες ιατρικές πηγές ή αξιόπιστους οργανισμούς υγείας -όχι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Επίσης, ο τρόπος που ανακοινώνονται οι πληροφορίες για τις παρενέργειες συμβάλλει στο nocebo. Σε αυτό μπορούν να συμβάλλουν οι επαγγελματίες υγείας, διαμορφώνοντας τις συζητήσεις με τις πιθανές αντενδείξεις με πιο θετικό τρόπο. Ακόμη και να τονίζουν, όταν χρειάζεται, ότι οι περισσότεροι ασθενείς δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα.
Οι αρνητικές προσδοκίες μπορούν να μας βλάψουν σωματικά. Ταυτόχρονα, χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διαδίδονται ευρέως και γρήγορα. Αν παραμένουμε ενημερωμένοι, με επίγνωση των πεποιθήσεών μας και επιμένουμε σε μια προσεγμένη επικοινωνία από τους επαγγελματίες υγείας και τις εκστρατείες, μπορούμε να κρατήσουμε το φαινόμενο nocebo υπό έλεγχο.
Διαβάστε επίσης
Τι είναι το nocebo και πώς σχετίζεται με τις παρενέργειες του εμβολίου
Πόσο εύκολα μπορεί να μας «πιάσει» ένα ψεύτικο φάρμακο
Φαινόμενο Placebo: Πόσο αποτελεσματικά είναι τα εικονικά φάρμακα; Έρευνες αποκαλύπτουν
