Η λέξη «νοσταλγία» πρωταγωνιστεί στους τίτλους πολλών κριτικών για την ταινία του Tim Burton Σκαθαροζούμης, Σκαθαροζούμης (Beetlejuice, Beetlejuice), το sequel του Σκαθαροζούμη που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1988. Κάτι παραπάνω από 36 χρόνια έχουν περάσει από την προβολή της πρώτης ταινίας, με πολλούς από τους τότε θεατές να είναι σήμερα 65 ετών ή και παραπάνω, να έχουν περάσει δηλαδή το όριο που σηματοδοτεί τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, είτε να φτάνουν στην ηλικία όπου η απειλή είναι ορατή. Ποια επίδραση όμως θα είχε η ταινία σε εκείνους που έχουν ήδη εγκατεστημένη τη νευρολογική διαταραχή;
Σε διάφορα κέντρα παροχής υπηρεσιών για άτομα με νόσο Αλτσχάιμερ και άλλες μορφές άνοιας στο εξωτερικό, η προβολή νοσταλγικών ταινιών αποτελεί κομμάτι της φροντίδας. Έργα που έχουν συνδεθεί με ζωηρές αναμνήσεις του ατόμου -κι ας αναλογιστούμε πως οι 35άρηδες που είδαν την ταινία το 1988 βρίσκονταν στην πιο παραγωγική και έντονη φάση της ζωής τους- μπορούν να λειτουργήσουν ως «χρονοκάψουλες» που θα του επιτρέψουν να γυρίσει στο παρελθόν και να ανακαλέσει μνήμες. Παράλληλα, βελτιώνουν τη συγκέντρωση, την προσοχή και άλλες γνωστικές λειτουργίες, ενώ οι ομαδικές προβολές προάγουν την κοινωνικοποίηση μεταξύ των ασθενών, δεξιότητα που πλήττει σοβαρά η γνωστική φθορά.
Τα παραπάνω δεν προκύπτουν μόνο εμπειρικά αλλά πιστοποιούνται από μελέτες, όπως θα δούμε παρακάτω. Κι αν αναρωτιέστε μήπως ο Σκαθαροζούμης με το υπερφυσικό θέμα, το γκροτέσκο χιούμορ και τις χαοτικές καταστάσεις που προβάλλει είναι η ιδανική επιλογή, δεν έχετε άδικο. Οι ειδικοί προτείνουν ήρεμες ταινίες, όπως του κλασσικού Holywood του ’30 και ’40. Από την άλλη, εάν ο συγγενής, φίλος ή σύντροφος με την άνοια έχει θετικές αναμνήσεις από την ταινία και βρίσκεται σε καλή ψυχική διάθεση, δίχως άγχος ή σύγχυση, ενδεχομένως να μη συντρέχουν λόγοι ανησυχίας. Σε κάθε περίπτωση, η λίστα των νοσταλγικών ταινιών είναι μακρά και οι επιλογές περισσεύουν.
Νόσος Αλτσχάιμερ και αφύπνιση της μνήμης
Μεγάλος όγκος έρευνας για τη νόσο Αλτσχάιμερ (ΝΑ) έχει επικεντρωθεί στην εκούσια ανάκληση αναμνήσεων, την προσπάθεια δηλαδή των ατόμων να θυμηθούν. Μια μελέτη, που δημοσιεύθηκε το 2021 στο Journal of Applied Research in Memory and Cognition, έθεσε στο μικροσκόπιο την αυτοβιογραφική μνήμη, η οποία σχετίζεται με προσωπικές στιγμές και γεγονότα και εξασθενεί με τη νευροεκφυλιστική νόσο, και πώς μπορεί να ενεργοποιηθεί μέσα από την παρακολούθησε νοσταλγικών ταινιών.
Στη μελέτη συμμετείχαν 21 ασθενείς με ΝΑ και 22 υγιείς ηλικιωμένοι (ομάδα ελέγχου), οι οποίοι παρακολούθησαν ταινίες νοσταλγίας υπό δύο συνθήκες: έχοντας αναπολήσει γεγονότα ή χωρίς. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ασθενείς με ΝΑ είχαν περισσότερες ακούσιες αναμνήσεις και ισχυρότερες συναισθηματικές και φυσιολογικές αποκρίσεις συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Ωστόσο και οι δύο ομάδες ανακάλεσαν περισσότερα γεγονότα από την αυτοβιογραφική μνήμη.
Οι ερευνητές ανέφεραν «Τα αποτελέσματα κομίζουν νέες ενδείξεις ότι οι ασθενείς με ΝΑ έχουν συχνά ακούσιες αναμνήσεις όταν βλέπουν μιντιακό περιεχόμενο από την εποχή της νιότης τους, γεγονός που υποδηλώνει ότι η ακούσια ανάκληση μπορεί να λειτουργήσει ως εναλλακτική οδός για την πρόσβαση στο προσωπικό παρελθόν στη ΝΑ».
H νοσταλγία στις νευροεπιστήμες
H Ziyan Yang, καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας της Κινεζικής Ακαδημίας Επιστημών, εξήγησε μιλώντας στο National Geographic ότι η νοσταλγία που βιώνουν τα άτομα φέρνει μια αίσθηση ζεστασιάς, στοργής και συμπάθειας, παίρνει ακόμα τη μορφή ενός νοητικού ταξιδιού στο χρόνο. Σύμφωνα με την ίδια, οι ταινίες και η μουσική προκαλούν εύκολα τη νοσταλγία και αυτές οι νοσταλγικές εμπειρίες μπορούν να παρέχουν σημαντική ανακούφιση σε δύσκολες στιγμές.
Περισσότερο φως για τους μηχανισμούς που μετέρχεται η νοσταλγία και τις πολλαπλές ψυχολογικές διεργασίες που ενεργοποιεί, έριξε μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Current Opinion in Psychology το 2022. Η νοσταλγία εμπλέκει περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην αυτοανασκόπηση, την αυτοβιογραφική μνήμη, τη ρύθμιση των συναισθημάτων και την επεξεργασία της ανταμοιβής και μετριάζει τις αρνητικές επιπτώσεις διαφόρων απειλών μέσω του μηχανισμού ανταμοιβής, του μηχανισμού ρύθμισης των συναισθημάτων ή και των δύο. «Τα ευρήματα αυτά εμβαθύνουν την κατανόηση της νοσταλγίας και έχουν επιπτώσεις στην εφαρμογή της σε κλινικές καταστάσεις» ανάφεραν στα συμπεράσματά τους οι ερευνητές, προσθέτοντας ότι οι θεραπείες που βασίζονται στη νοσταλγία μπορούν να βελτιώσουν στη διαχείριση συναισθηματικών δυσλειτουργιών και προβλημάτων μνήμης.
Οι ταινίες ως φυσικά ερεθίσματα στη νευροαπεικόνιση
Επιστημονική δημοσίευση στο Neuroimage αναλύει τη χρήση ταινιών και αφηγήσεων ως «φυσικών (naturalistic) ερεθισμάτων» -ερεθισμάτων που μιμούνται τις πραγματικές εμπειρίες της ζωής- σε μελέτες νευροαπεικόνισης, για την κατανόηση του τρόπου που λειτουργούν οι γνωστικές και συναισθηματικές διεργασίες του εγκεφάλου.
Η προσέγγιση αυτή έχει οδηγήσει σε σημαντικές ανακαλύψεις, όπως η ιεραρχία χρονικών δεκτικών παραθύρων στον εγκέφαλο, ούτως ειπείν το χρονικό διάστημα πριν από μια απόκριση, κατά τη διάρκεια του οποίου οι αισθητηριακές πληροφορίες μπορούν να επηρεάσουν την απόκριση αυτή. Η ιεραρχία βοηθά στην κατανόηση των άμεσων αντιδράσεων καθώς και των πιο αργά εξελισσόμενων μοτίβων στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
Επιπλέον, μέσω αυτών των ερεθισμάτων, οι ερευνητές κατανόησαν καλύτερα πώς ο ιππόκαμπος βοηθά στην κατάτμηση και απομνημόνευση των γεγονότων της καθημερινής ζωής, ενώ ένας ακόμα σημαντικός τομέας που έχει μελετηθεί είναι η προσοχή. Μελέτες δείχνουν πώς ο εγκέφαλος μας βοηθά να υιοθετήσουμε συγκεκριμένες θεωρήσεις ή τρόπους σκέψης όταν παρακολουθούμε ταινίες ή ακούμε αφηγήσεις, στοιχείο κρίσιμο στις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις.
Επίσης, οι έρευνες αυτές έχουν φωτίσει τον ρόλο του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας (Default Mode Network – DMN) στον εγκέφαλο, το οποίο ενεργοποιείται κατά την επεξεργασία αφηγήσεων, και στην κοινωνική γνωστική αντίληψη, δηλαδή πώς κατανοούμε και ερμηνεύουμε τις κοινωνικές καταστάσεις.
Τέλος, οι ταινίες και οι αφηγήσεις που προσομοιώνουν πραγματικές καταστάσεις, βοήθησαν τους ερευνητές να κατανοήσουν καλύτερα πώς εκδηλώνονται τα συναισθήματα στον εγκέφαλο. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπίσει ότι τόσο τα βασικά συναισθήματα (χαρά, φόβος, θλίψη) όσο και τα πιο σύνθετα κοινωνικά ( αμηχανία, συμπάθεια) ενεργοποιούν παρόμοια, αλλά διακριτά, μοτίβα δραστηριότητας στον εγκέφαλο.
Αυτό σημαίνει ότι ενώ μπορεί να υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια διαφορετικών συναισθημάτων, αυτές οι περιοχές μπορεί να αλληλεπικαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό, ταυτόχρονα όμως υπάρχουν και διαφορές στη συγκεκριμένη δραστηριότητα που συνδέεται με κάθε συναίσθημα. Έτσι, παρά τα κοινά σημεία ενεργοποίησης για διάφορα συναισθήματα, τα συγκεκριμένα μοτίβα δραστηριότητας διαφέρουν αρκετά ώστε να μπορούμε να διακρίνουμε ποιο συναίσθημα βιώνει κάποιος τη δεδομένη στιγμή, μια διεργασία που περιπλέκεται στις διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.
Άνοια: Το αντικείμενο στο σπίτι που αποκαλύπτει τη διαταραχή και προκαλεί σύγχυση στους ασθενείς
Άνοια: Δέκα προειδοποιητικά σημάδια που δεν πρέπει να αγνοήσετε
