*Για το θέμα μιλά η Έφη Βαγενά, Καθηγήτρια Βιοηθικής, Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης (ETH Zürich)
Πώς πρέπει να γίνεται η κατανομή των εμβολίων στον κόσμο; Ή των ΜΕΘ σε ένα σύστημα υγείας όταν χρειάζονται νοσηλεία ασθενείς περισσότεροι από τις διαθέσιμες κλίνες; Πρέπει να γίνεται στείρωση και σε ποιους; Υπάρχουν όρια στις εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγεία; Μπορεί ένα chatbox να συνομιλεί με ασθενείς; Ποιος και πώς θα θέσει κριτήρια για την ευθανασία;
«Κάθε επιστημονική εξέλιξη στον ευαίσθητο χώρο της υγείας μάς φέρνει συνεχώς μπροστά σε ηθικά διλήμματα που πρέπει να αναγνωρίσουμε και να διαχειριστούμε. Εχει μεγάλη σημασία αυτή η διαχείριση για τις κοινωνίες μας συλλογικά αλλά και για τον καθέναν μας». Με αυτά τα λόγια συμπυκνώνει την ουσία της Βιοηθικής και τον αντίκτυπο που έχει στη ζωή όλων μας -τα παραπάνω ερωτήματα είναι ενδεικτικά- η κυρία Εφη Βαγενά, Καθηγήτρια Βιοηθικής στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης (ETH Zürich).
Η δική της διαδρομή, ερευνητικά και ακαδημαϊκά, στο πεδίο της Βιοηθικής ξεκίνησε με το θέμα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. «Ενα θέμα που πυροδότησε πλείστες ηθικές προκλήσεις όταν ξεκίνησε το 1978. Μελέτησα πώς εξελίχθηκαν οι αντιδράσεις και πώς φτάσαμε στη δεκαετία του 1990, που ήταν γενικότερα αποδεκτό. Στη συνέχεια ασχολήθηκα με διάφορα θέματα όπως τα ηθικά διλήμματα στην κλινική έρευνα, στη γενετική, στη χρήση των προσωπικών δεδομένων, στην Τεχνητή Νοημοσύνη», λέει στο ygeiamou η κυρία Βαγενά.
«Η Βιοηθική ασχολείται με ηθικά διλήμματα στον χώρο της βιοϊατρικής και της υγείας. Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 ήταν ένας νέος τομέας που εστίαζε στην προστασία του ατόμου/ασθενούς, κυρίως μέσα από φιλοσοφική ή θεολογική προσέγγιση. Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 εμπλουτίστηκε η ομάδα των επιστημόνων αλλά ο πυρήνας του ενδιαφέροντος παρέμεινε το άτομο/ασθενής και τα δικαιώματά του ειδικά μέσα στο σύστημα υγείας. Για παράδειγμα, η προστασία του ασθενούς που συμμετέχει σε κλινικές δοκιμές νέων φαρμάκων. Με το πέρασμα του χρόνου και με τη χρήση ποικίλων μεθοδολογικών προσεγγίσεων τα θέματα της Βιοηθικής διευρύνθηκαν και συμπεριέλαβαν τα διλήμματα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, της νευροηθικής, της γενετικής, της δημόσιας υγείας. Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις ηθικές προκλήσεις που έχει φέρει η ψηφιακή υγεία και οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης στον χώρο της υγείας», αναφέρεται στους σταθμούς της Βιοηθικής η έγκριτη επιστήμονας.
Στο ερώτημα ποιο θεωρεί το μεγαλύτερο βιοηθικό δίλημμα της εποχής μας η απάντηση είναι σαφής και άμεση: «Πώς οριοθετούμε τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις έτσι ώστε να διασφαλίζουμε τον σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Δεν είναι καινούριο δίλημμα, αλλά η επιπλέον δυσκολία σήμερα οφείλεται, πρώτον, στην ταχύτητα της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης που μας αφήνει λίγα χρονικά περιθώρια ανάλυσης και σοβαρής σκέψης και, δεύτερον, στο ότι είμαστε σε περίοδο πολλαπλών κρίσεων -συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της κλιματικής- που σαφώς επηρεάζουν τις κοινωνικές ανάγκες και προτεραιότητες».
Τα διδάγματα της πανδημίας
Η Βιοηθική και οι προβληματισμοί τους οποίους αναδεικνύει εισέβαλε κατά κάποιον τρόπο στη δημόσια σφαίρα και στη ζωή μας κατά την περίοδο της πανδημίας. Τότε, για παράδειγμα, μας απασχόλησε όλους το θέμα της κατανομής περιορισμένων πόρων ή αγαθών (όπως οι κλίνες ΜΕΘ), το θέμα της υποχρεωτικότητας των εμβολιασμών.
«Στην πανδημία η θεωρητική ανάλυση και το πλαίσιο που είχε αναπτυχθεί έπρεπε να εφαρμοστούν στην πράξη. Τότε είδαμε ότι η εφαρμογή δεν είναι ούτε τόσο απλή ούτε τόσο αυτονόητη όσο ίσως μπορεί να θεωρούσαμε. Αρα ένα από τα βασικά διδάγματα της πανδημίας είναι ότι τα θεωρητικά μας μοντέλα χρειάζεται να είναι πιο εμπεριστατωμένα ώστε να βλέπουμε νωρίτερα πώς μπορεί να λειτουργήσουν και να έχουμε καλύτερη προετοιμασία. Για παράδειγμα, αν είχαμε προετοιμαστεί, θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί ένα μέρος των πολιτών είχε ενδοιασμούς για τον εμβολιασμό έναντι της COVID», εξηγεί η κυρία Βαγενά τις επιπλέον δυσκολίες που κλήθηκαν να διαχειριστούν οι επιστήμονες στο πεδίο αυτό κατά την πανδημία.
Ωστόσο, η πανδημία εξέπεμψε και ένα ακόμη ηχηρό μήνυμα φέρνοντας τα ηθικά διλήμματα της δημόσιας υγείας στο προσκήνιο. «Κυρίως το πώς διαπραγματευόμαστε το κοινό όφελος όταν υπάρχει προσωπικό κόστος. Είναι ένα θέμα με το οποίο χρειάζεται η κοινωνία να ασχοληθεί προτού υπάρξει έκτακτη ανάγκη. Τα θέματα αυτά χρειάζονται χρόνο επεξεργασίας, θεσμούς, κατανόηση και συμμετοχή των πολιτών», επισημαίνει.
Η λήξη συναγερμού για την πανδημία κορωνοϊού σήμανε ουσιαστικά συναγερμό εκ νέου για τους επιστήμονες της Βιοηθικής για το πώς θα αξιοποιηθούν τα διδάγματα της δύσκολης εκείνης περιόδου. «Πρέπει να βρεθούν τρόποι που προάγουν την έγκαιρη συμμετοχή των πολιτών σε θέματα και διλήμματα της δημόσιας υγείας. Η συμμετοχή αυτή πρέπει να μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία αξιόπιστων συστημάτων υγείας τα οποία εμπιστεύονται οι πολίτες», τονίζει η καθηγήτρια Βιοηθικής.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη
Η εφαρμογή της Artificial Intelligence – Τεχνητής Νοημοσύνης αλλάζει δραστικά το πεδίο της υγείας ανοίγοντας παράλληλα ηθικά ζητήματα με επίκεντρο τον ασθενή και τον επαγγελματία υγείας. Ακολουθούν, όμως, αυτές τις αλλαγές οι αρμόδιοι ρυθμιστικοί φορείς θέτοντας το πλαίσιο που χρειάζεται η εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης; «Τόσο οι δυνατότητες της Τεχνητής Νοημοσύνης όσο και οι κίνδυνοι που φέρουν κάποιες εφαρμογές της στην υγεία απασχολούν ερευνητές, ακαδημαϊκούς, διεθνείς οργανισμούς και την πολιτεία. Ο ρυθμός εξέλιξης είναι τέτοιος που όλοι οι φορείς πραγματικά αγωνίζονται πρώτα για να τις κατανοήσουν και στη συνέχεια για να θέσουν πλαίσια. Ετσι συχνά βλέπουμε να υπάρχουν εφαρμογές που χρησιμοποιούνται εκτός πλαισίων», περιγράφει η ειδικός την κατάσταση που επικρατεί στο ευαίσθητο αυτό πεδίο.
Αναφέρει, για παράδειγμα, το ChatGPT «που έφερε την Τεχνητή Νοημοσύνη κοντά στον κόσμο, χρησιμοποιήθηκε γρήγορα από γιατρούς και ασθενείς ενώ οι ρυθμιστικοί φορείς ακόμη προσπαθούν να ορίσουν τις συνθήκες για την ασφαλή και αποτελεσματική χρήση τέτοιου τύπου τεχνολογίας. Γενικά είναι έντονη η δραστηριότητα για τη δημιουργία νομικών πλαισίων στην Ευρώπη με την πρόσφατη οριστικοποίηση της νομοθεσίας για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ Act)».
Στη δική της πορεία προτεραιότητα έχει πλέον, εκτός από την έρευνα και τη διδασκαλία, η μετουσίωση της Βιοηθικής από τη θεωρία στην πράξη. «Η βιοηθική ανάλυση μπορεί να υποστηρίξει τον ευρύτερο κοινωνικό διάλογο και να ληφθεί υπόψιν από τους φορείς που αναπτύσσουν πλαίσια και πολιτικές για τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις στον χώρο της υγείας. Εχω αφιερώσει αρκετό χρόνο στην επικοινωνία με το ευρύτερο κοινό αλλά και στη συμμετοχή μου σε επιτροπές και συμβουλευτικές ομάδες, και στο μέλλον θα ήθελα να εστιάσω περισσότερο σε αυτά. Η ανάλυση της Βιοηθικής είναι απαραίτητη και πρέπει επίσης να μεταφραστεί από τη θεωρία στην πράξη. Ευελπιστώ να συμβάλω σε αυτή τη μετάφραση».
Το θέμα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ygeiamou #12 που κυκλοφόρησε με ΤΟ ΘΕΜΑ την Κυριακή 27 Oκτωβρίου.
Αληθινός γιατρός ή Τεχνητή Nοημοσύνη: Ποιον θα εμπιστευόσασταν περισσότερο; Έρευνα αποκαλύπτει
Chat GPT: Πόσο καλός γιατρός είναι; Κάνει σωστές διαγνώσεις; Ένας επιστήμονας απαντά
